نوآوران آنلاین- امسال در سی و هفتمین جشنواره بین المللی تئاتر فجر، ۱۰ گروه در بخش نمایشهای رادیویی حضور داشتند.
در این دوره که همزمان بود با چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، تمامی نمایشهای پذیرفته شده در این بخش با رویکرد انقلاب اسلامی بودند و تنها آثاری پذیرفته شدند که با توجه به فراخوان جشنواره با این محوریت نوشته و تولید شده بودند.
به گفته برخی از شرکت کنندگان همین امر باعث شده بود تمامی نمایشهای موضوعاتی تکراری و شبیه به هم باشند.
با این حال به نظر می‌رسد هنوز از نمایشهای رادیویی و یا رادیو تئاتر تعریف مشخصی وجود ندارد تا بتوان بر اساس آن گفت که چه استانداردهای دقیقی باید برای اجرا و حضور این گونه نمایشی در جشنواره تئاتر فجر یا دیگر جشنواره‌های تئاتری در نظر گرفته شود و به گفته فعالان این حوزه هرآنچه در این زمینه گفته یا نوشته می‌شود بر اساس آزمون و خطا و یا سلیقه‌ای است.
با این حال ایسنا برای بررسی شرایط و ارزیابی بخش نمایشهای رادیویی سی و هفتمین جشنواره تئاتر فجر، با تعدادی از شرکت کنندگان در این رویداد گفت‌وگویی داشته که در ادامه می آید.
نمایش‌ها شبیه هم بودند!
مهدی شداد کارگردان نمایش رادیویی «شبانه» در گفت‌گویی با ایسنا درباره این بخش از جشنواره سی‌و هفتم تئاتر فجر بیان کرد: در این دوره موضوع محور بودن آثاری که می‌توانستند در جشنواره به اجرا در بیایند علاوه بر آنکه محدودیت‌هایی را برای نویسنده‌ها ایجاد کرده بود، باعث شده بود تمام نمایش‌ها شبیه به هم باشند و همین نکته شاید برای داوری هم مشکلی ایجاد کرد. دومین محدودیتی که برای گروه‌های نمایشی وجود داشت بحث تعداد کاراکترهای اثر بود به این معنی که در فراخوان آمده بود هر گروه حاضر در جشنواره میتواند هفت نفره باشد و تا این تعداد کمک هزینه یا ورودی جشنواره را دریافت خواهند کرد. که این نکته هم برای نویسنده و هم برای کارگردان اثر که می‌خواهد گروهش را از شهرستان به تهران بیاورد مشکل آفرین شده بود.
او که نویسنده این نمایش هم بوده و از استان اصفهان در جشنواره شرکت کرده بودند، درباره استقبال مخاطبان از چنین اجراهایی اظهار کرد: این حوزه علاقه مندان خاص خودش را دارد و گروه هایی هم که از شهرستان در این جشنواره شرکت کردند به نوعی میتوان گفت غریب بودند و نمی توانستند مخاطب زیادی داشته باشند. به طور مثال برای نمایشهای تهران جایی برای نشستن نبود اما نمایشهای شهرستان خالی از جمعیت بود. تبلیغات مناسبی هم صورت گرفته بود و من چندین مصاحبه داشتم اما با این حال شاهد مخاطب زیادی در سالن نبودیم.
این هنرمند در ادامه صحبت‌هایش از علل کم بودن مخاطبان در برای تماشای این گونه نمایشی را اجرای تئاترهای دیگری همزمان با نمایشهای رادیویی، دوری سالن‌های نمایش از هم، داشتن مخاطب خاص و … دانست.
شداد با اشاره به اینکه امسال نظم بهتری در برگزاری این بخش وجود داشته، به مورد اهمیت واقع شدن این بخش تاکید کرد و گفت: نمایش رادیویی پر مخاطب‌ترین ژانر نمایشی است به این جهت که به لحاظ شنیداری سهل‌الوصول است و نیازی نیست که دائم فرد با آن درگیر باشد و همچنین که با تخیل شنونده کار دارد. سابقه زیادی هم دارد، همین امر باید باعث شود توجه بیشتری به این حوزه نمایشی صورت بگیرد.
آیا می‌توانیم ظاهر تئاتری به رادیو نمایش بدهیم؟
مهدی آذری دیگر کارگردان حاضر در این بخش که نمایش رادیویی "شنود" را روی صحنه برد در گفتگوی دیگر با ایسنا بیان کرد: تاکید بر موضوع محور بودن نمایشهای امسال هم اتفاق مثبتی بود و هم منفی. ما در ابتدا فکر کردیم که باید نمایشی پیرامون بحبوحه اتفاقات سال ۵۷ و ۵۸ داشته باشیم بنابراین سعی شد آن را بر پایه مستندات صوتی موجود در آرشیو رادیو بسازیم. با این حال چنین رویکردی محدودیت‌هایی هم ایجاد کرد.
این کارگردان و نویسنده نمایشهای رادیویی درباره لزوم حضور این بخش در جشنواره تئاتر فجر توضیح داد: اساساً تعریف درست و مشخصی از رادیو تئاتر چه در ایران و چه در جهان وجود ندارد. ما هنوز به طور دقیق نمی‌دانیم برای یک نمایش رادیویی که قرار است به صورت زنده هم شنیده شود و هم دیده، آیا میتوانم ظاهر تئاتری به آن اضافه کنیم یا نه؟ اینها همه اصولی هستند که هنوز چیزی درباره آنها نمی‌دانیم و به صورت کاملاً آزمون و خطایی در مورد آنها تصمیم میگیریم.
او ادامه داد: در فراخوان جشنواره آمده بود که نباید هیچ ویژگی و مظاهر تئاتری در نمایش رادیویی وجود داشته باشد. در کل دنیا هنوز تعریف درستی از رادیو تئاتر به معنای واقعی ندارد و کارشناسان منتظر هستند تا ببینند چه اتفاقی در آن رخ می‌دهد. برای همین باید بپذیریم که در داوری این بخش‌ها نیز ممکن است اتفاقاتی مانند اکت‌هایی که بازیگران به صورت کاملاً ناخودآگاه درحین اجرای نمایش رادیویی از خود نشان می‌دهند و استفاده از المان‌های تئاتری در نظر داوران جلب توجه کند و بر نظرشان تاثیر داشته باشد که همین امر را می‌توانیم در زمان اعلام نامزدها این بخش ببینیم، بر این اساس باید برای سال‌های آینده چارچوبی مشخص در نظر گرفته شود.
آذری در ادامه صحبت‌های خود به این نکته اشاره کرد که نمایش رادیویی یا رادیو تئاتر میتواند مفهوم نزدیکی با نمایشنامه خوانی که چند سالی است رواج بیشتری پیدا کرده داشته باشد. رقابت این دوتا با هم میتواند اتفاقات جالبی را رقم بزنند. نمایش رادیویی گونه‌ای از هنر است که به دلیل تخصص محور بودنش بسیار گران قیمت، سخت و دشوار است بنابر این، اینکه مردم ما به هر ترتیبی با این گونه آشتی کنند و آن را بپذیرند خوب است و چه بهتر که در جشنواره فجر این اتفاق بیفتد.
وی افزود: من در نمایش خودم با مخاطبانی مواجه شدم که دیدن نمایش رادیویی اینقدر برایشان جذاب بود که تصمیم گرفتم، از این به بعد برخی اجراهایم را به صورت زنده و عمومی اجرا کنم.
این کارگردان نمایشهای رادیویی که به گفته خودش توانسته تاکنون موفقیت‌هایی را در این حوزه کسب کند، از عدم استقبال از سبک‌های جدید توسط هیئت داوران گله کرد و گفت: برخلاف کشورهای خارجی ما از ورود ایده‌ها و سبک‌های جدید استقبال نمی‌کنیم علاوه بر آن چندان به دنبال خلاقیت نیستیم و ترجیح می‌دهیم کارهایی که انجام می‌شود مرسوم و معمولی باشند.
آذری درباره اهمیت وزن هیئت انتخاب و هیات داوران جشنواره‌ها نیز خاطرنشان کرد: وزن هیئت انتخاب و داوری باید برابر باشند درصورتی که ما معمولاً شاهد هستیم اسامی ای که در هیئت انتخاب قرار میگیرند با نام‌هایی که به‌عنوان داور معرفی میشوند تفاوت زیادی دارند و همین امر گاهی باعث بروز مشکلات و خطاهایی شده و به معضل بزرگی تبدیل شده است.
بخش نمایشهای رادیویی امکانی است تا به پرسش‌ها پاسخ داده شود
امیر زنده‌دلان نیز که در این دوره جشنواره در دو نمایش رادیویی "ساعت گرگ" و "حفره‌ای در زمین" به عنوان بازیگر حضور داشته، درباره لزوم حضور این گونه نمایشی در جشنواره تئاتر فجر بیان کرد: با توجه به استقبالی که مخاطبان از این بخش داشتند، مشخص میشوند که دوست دارند بدانند این نمایشهای که همیشه شنونده آن بودند به چه صورتی تولید، صداگذاری و پخش می‌شود و در پشت صحنه چه اتفاقاتی می‌افتد.
او ادامه داد: در رادیو، میکروفون همان کاری را می‌کند که دوربین در سینما و تلویزیون انجام می‌دهد. اما در دسته بنده رسانه‌ها ما دو نوع رسانه گرم و سرد داریم. رادیو و نمایشهایی که به صورت رادیویی پخش میشوند در دسته رسانه‌های گرم قرار میگیرند زیرا مخاطب آن مجبور نیست تمام کارهایش را رها کند تا بتواند برنامه مورد علاقه‌اش را رها کند و بنابراین، در نمایشهای رادیویی چنین امکانی برای او وجود دارد که علاوه بر تقویت قدرت تخیل، به کارهای روزمره‌اش هم برسد و همین عاملی است برای آنکه بخواهیم به این گونه نمایشی توجه بیشتری داشته باشیم و در جشنواره‌هایی چون فجر، تئاتر کودک و نوجوان همدان و … حضور فعالی داشته باشند.
کاش نظرسنجی از مخاطب داشتیم
پیمان قریب‌پناه کارگردان نمایش «ساعت گرگ» در گفت‌وگویی با ایسنا، بیان کرد که موضوع محور بودن یک حُسن بزرگی که دارد این است که باعث می‌شود تماشاچی با یک موضوع ثابت و با نگاه‌های مختلف مواجه شود. هرچه موضوع بسته‌تر باشد قدرت و خلاقیت اجرای موضوع و نوع پرداخت آنچه در نویسندگی و چه در کارگردانی میتواند متفاوت باشد. سال‌های گذشته که در این بخش شرکت می‌کردیم موضوع آزاد بود و با تنوع سوژه‌ها مواجه می‌شدیم که رنگ و لعاب خوبی به جشنواره می‌داد و کاش در کنار این موضوعات این دوره بخش آزادی هم وجود داشت.
او درباره تفاوت رادیوتئاتر و نمایش رادیویی گفت: ما دو تعریف داریم یک تعریف رادیو تئاتر است و یک تعریف نمایشهای رادیویی. وقتی مخاطب با نمایشهای رادیویی مواجه می‌شود نباید جلوه‌های بصری در آن وجود داشته باشد زیرا باید نوع بازی بازیگران، افکتور و کارگردان را ببیند. چون وقتی نمایش در یک سالن با حضور تماشاچی اجرا می‌شود نباید خسته کننده شود و میتوان مقداری جلوه‌های بصری مثل طراحی نور داشته باشیم. در بخش رادیو تئاتر که سال‌های گذشته جشنواره به این شکل برگزار می‌شد، ۵۰ درصد رادیو و ۵۰ درصد تئاتر بود یعنی می‌توانستیم از دکور استفاده کنیم، میزان سن داشته باشیم و حتی اکت برای بازیگران داشته باشیم. که البته کار سختی بود زیرا باید کارگردان‌ها مراقبت می‌کردند تا این دو همدیگر را تحت الشعاع قرار ندهند.
این کارگردان درباره اینکه جشنواره‌ها می‌توانند محل نشان‌دادن خلاقیت‌ها و آزمون و خطا باشند، گفت: کاش نظرسنجی‌ای از تماشاچی داشتیم که بدانیم کدام یک از این روش‌ها تاثیر بیشتری بر روی مخاطب گذاشته است زیرا ما هرچقدر رادیو تئاتر داشته باشیم به سمت تئاتر می رویم و از جلوه رادیویی آن دور می‌شویم.
قریب پناه اضافه کرد: در نمایش رادیویی فضاسازی وجود دارد اما در نمایشنامه‌خوانی چنین چیزی وجود ندارد. کسانی که نمایشنامه خوانی را رواج دادند به این قصه آگاه نبودند و از اکسسور، دکور و گریم استفاده کرده. اما بازیگران هرچقدر خوب باشند اگر تسلط بر میکروفون داشته باشند نمی‌توانند قوانین نمایش رادیویی را رعایت کنند.