نوآوران آنلاین- از نخستین دوره تا پایان دوره چهارم در سال ۱۳۹۶ قریب ۴۰۰ شهر ایران در رقابت انتخاب و معرفی پایتخت کتاب ایران شرکت کردند. انتظار می‌رود در این دوره نیز دست کم ۲۰۰ شهر از مناطق مختلف کشور در این رویداد ِ سراسری ترویج کتابخوانی مشارکت کنند. در این گزارش در گفت‌وگو با فعالان و مسئولان کتابخوانی و مروری بر فعالیت‌های شهرهای یزد، دزفول و مهاباد، از نامزدهای کسب عنوان پایتخت کتاب و شهر کاشان، چهارمین پایتخت کتاب ایران، وضعیت کتابخوانی در شهرهای ایران بررسی شده است. این برنامه‌ها به همت معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود.
آشغال بده کتاب بگیر!
کاشان، زمستان امسال فصل پایانی پایتختی یک‌ساله کتاب را سپری می‌کند؛ اما مسئولان و مردم این شهر با راه‌اندازی دبیرخانه دائمی پایتخت کتاب ایران تصمیم دارند فارغ از این عنوان، فعالیت‌های‌شان در ترویج کتابخوانی را دنبال کنند و فعالیت‌های متعدد اجتماعی، زیست‌محیطی، فرهنگی و هنری را با محوریت کتاب در فضاهای مختلف شهری و آموزشی و فرهنگی پی بگیرند. یکی از اقدام‌های ابتکاری ِخلاقانه و پیوند محیط زیست با کتاب اجرای طرح ِ «پسماند بازیافتی بده بن کتاب بگیر» بود. بر اساس این ایده که با کمک شهرداری و فعالان زیست‌محیطی در شهر ِ کاشان اجرا شده است؛ شهروندانی که پسماندهای خشک عمدتا کاغذ باطله، کتاب‌های مندرس و دیگر اقلام کاغذی را به مراکز دریافت پسماند بدهند بن کتاب دریافت می‌کنند و به گفته سعید ابریشمی‌راد، شهردار کاشان با هماهنگی‌های انجام‌شده با مراکز آموزشی اعم از دبیرستان‌ها و مدارس به ازای هر دو کیلو کاغذ باطله و کتاب مندرس تا سقف دوهزار تومان بن کتاب در اختیار افراد قرار می‌گیرد. این طرح با اقبال ِ خوب شهروندان ِ کاشانی خاصه نوجوان‌های چهارمین پایتخت کتاب ایران همراه شده است. فعالان فرهنگی این شهر اعم از مسئولان شهری و فرهنگی و مردم و تشکل‌های مردم‌نهاد و اقامتگاه‌های گردشگری و هتل‌ها و... با ۴۰ برنامه و فعالیت کتابخوانی در حوزه‌های گوناگون اسفندماه سال گذشته موفق به کسب عنوان پایتختی کتاب شدند. عمده برنامه‌ها کوتاه‌مدت انجام شده است، همچنین فعالیت‌های میان‌مدت و بلندمدت در زمینه فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی و گردشگری با محوریت کتابخوانی در دست اجراست. از دیگر برنامه‌ها و فعالیت‌های ترویج کتابخوانی در این شهر به برگزاری «جشنواره کتاب کودک و نوجوان» به همت هتل‌ها و مراکز خدمات اقامتی گردشگری در شهر ِ تاریخی کاشان می‌توان اشاره کرد. این جشنواره با محوریت «آب» و بحران‌ها و چالش‌های ناشی از خشکسالی به محوریت کتاب رقم خورد و کتاب‌های برگزیده یک دهه گذشته با موضوع آب در گروه‌های سنی کودک و نوجوان داوری و آثار برگزیده انتخاب و معرفی شدند. همچنین از طرح‌ها و ایده‌های نوشتاری و تصویری نوجوان‌ها با موضوع بحران آب حمایت شد؛ آبان‌ماه گذشته مراسم پایانی «جشنواره کتاب کودک و نوجوان» برگزار شد و نوجوان‌های برگزیده این جشنواره معرفی شدند. قرار است تا نمایشگاه کتاب سال آینده آثار خلق شده توسط نویسندگان و تصویرگرهای نوجوان با موضوع آب در پنج مجلد چاپ و عرضه شود.
گذرهای فرهنگ و هنر در بافت‌های تاریخی کاشان
علاوه بر اجرای ده‌ها برنامه متعدد کتابخوانی، رونمایی کتاب، تشکیل باشگاه‌های کتابخوانی و ... برای جلب مشارکت‌های مردمی در عرصه کتابخوانی، با توجه به جاذبه‌های تاریخی شهر کاشان به همت فعالان فرهنگی بخش خصوصی و نهادهای شهری و فرهنگی، گذر فرهنگ در این شهر نیز راه‌اندازی شده است و بخش هنرهای سنتی و دستی و همچنین زیرساخت‌های فعالیت‌های فرهنگی اعم از کافه‌کتاب، سالن نمایش و ... در این فضاها ایجاد شده است. هدف از اراه‌اندازی این گذرها، بهره‌گیری از ظرفیت مکان‌های تاریخی - میراثی، اوقافی و... برای گسترش مکان‌ها و زیرساخت‌های فرهنگی - هنری است تا برای راه‌اندازی بازارهای فرهنگ و هنر، همچنین دیگر فضاهای اجتماعی – فرهنگی اعم از کافه، پلاتو تئاتر، کتابفروشی و... مورد بهره‌برداری قرار گیرد. برای نخستین‌بار در چهارمین پایتخت کتاب ایران سه گذر فرهنگی آب‌انبار خان، گذر باب ولی و گذر درب باغ طراحی شده است که بخش وسیعی از بافت تاریخی کاشان را دربر می‌گیرند. در این طرح کتابفروشی، گالری، سالن‌های کوچک نمایش فیلم، تماشاخانه‌های خصوصی، پلاتوهای تئاتر، کارگاه، فروشگاه‌های لوازم هنری، آموزشگاه‌های هنری، کارگاه و فروشگاه طراحی مد و لباس ایرانی، موزه‌های خصوصی مربوط به فرهنگ و هنر، کافه موزه‌های فرهنگی و هنری، فعالیت‌های نوپای فرهنگی و هنری و... از جمله کسب و کارهای مورد حمایت است.
تلفیق کتابخوانی و فعالیت‌های اجتماعی در یزد
یزد در دوره پیشن با اختلافی اندک رقابت کسب عنوان پایتختی را به کاشان باخت، اما یزدی‌ها ناامید نشدند و پیگیرتر از قبل فعالیت‌ها و برنامه‌های‌شان را برای گسترش و ترویج فعالیت‌های فرهنگی با محوریت کتاب پی گرفتند و مصممم هستند پنجمین پایتخت کتاب ایران باشند. در این شهر با محوریت کتاب، فعالیت‌های اجتماعی متعددی صورت گرفت؛ از جمله طرح «سفیران دانایی» با هدف افزایش همدلی و کاهش تضادهای فرهنگی ناشی از حضور مهاجران خارجی و کارگران غیربومی که برگزاری جلسه‌های مشترک همخوانی کتاب است. همچنین در ادامه این فعالیت‌ها طرح «فرشته کتابخوان» برنامه‌ریزی و اجرا شده است. طرح «فرشته کتابخوان» با هدف ایجاد انگیزه و تقویت فرهنگ مطالعه و پژوهش در دانش‌آموزان، تقویت راه‌های اندیشیدن و تفکر خلاق، تقویت مهارت زبان‌آموزی، درک مطلب و بالارفتن قدرت نگارش، توجه به نقش الگویی معلمان دوره ابتدایی و به‌روز کردن اطلاعات آنان و توسعه فرهنگ پژوهش در بین دانش‌آموزان انجام شده است. طرح و برنامه دیگر «موسیقی کتاب» است که یک گروه موسیقی بر اساس شعرهای کتاب که در دوره اول، کتاب «فرشته‌ای از آسمون» انتخاب شده است، کل کتاب را که داستانی منظوم است به شکل آواز و موسیقی اجرا کرد. نحوه استفاده مخاطب‌ها به این شکل است که کودکان و نوجوانان در محل ورودی سالن یک جلد از کتاب مورد نظر را خریداری کرده و خواننده گروه موسیقی در حین اجرای برنامه، به خوانش کتاب به صورت شعر و موسیقی می‌پردازد. در همین زمینه همچنین می‌توان به این طرح‌ها اشاره کرد: «کاروان دانایی» (گردهمایی‌های بچه‌های درگیر آسیب‌های اجتماعی با محوریت کتاب)، «لیگ هُپ هُپ کتاب» (تلفیقی از بازی محلی و کتابخوانی)، کتابخوانی دسته‌جمعی (همکاری مشترک کارکنارن شهرداری یزد و اداره میراث فرهنگی که گردهمایی‌های کتابخوانی در مکان‌های تاریخی یزد برگزار می‌شود)، «پازل دانایی» (ایده‌ای برای جلب مشارکت واحدهای صنفی و فروشگاهی زنجیره‌ای)، «یزد؛ شهر جهانی، هزار باشگاه دانایی» (راه‌اندازی هزار باشگاه کتابخوانی در استان یزد با مشارکت بیش از ۱۲هزار کودک و نوجوان)، ایده «یک داستان تازه، یک استکان چای تازه» (بر اساس این طرح کارکنان ادارات استان هر روز از ساعت هشت صبح گرد هم می‌آیند و به مدت ۱۵ دقیقه به مطالعه کتاب می‌پردازند) و برنامه «اتوبوس کتاب» (از طرح‌های پایتخت کتاب در یزد؛ این اتوبوس به‌صورت کتابفروشی سیار در محلات و مناطق مختلف شهر فعالیت می‌کند.)
پیوند درخت‌ها و کتاب‌ها در مهاباد
مهاباد شهر غربی ایران در استان آذربایجان غربی و دزفول در استان خوزستان هم دو شهر دیگر از ۲۰ شهر نامزد کسب عنوان پایتختی کتاب ایران در دوره پیشین بودند و تلاش دارند با استمرار فعالیت‌های فرهنگی و ترویج کتابخوانی، پایتخت کتاب ایران شوند. قادر مرادی، مسئول فرهنک و ارشاد اسلامی شهرستان مهاباد در روایت ِ فعالیت‌های فرهنگی و ترویج کتابخوانی در این شهرستان از بیش از ۴۵ برنامه متعدد یاد می‌کند. در مهاباد، طرح «بخوان و ببخش» اجرا می‌شود، آدم‌های اهداکننده کتاب یا متقاضی کتاب اهدایی همدیگر را در مجامع فرهنگی شهر پیدا می‌کنند و در روزهای خاصی از هفته قراری مقرر می‌کنند و از کتاب‌هایی که خوانده‌اند می‌گویند و به دیگران هدیه می‌کنند و کتاب دیگری را هدیه می‌گیرند. این ایده با اقبال ِ خوب اهالی مهاباد مواجه شده است؛ ایده‌ای که از دل فعالیت تشکل‌های مردم‌نهاد بیرون آمده و الان در شهر گسترده است. اهدای کتاب به مناطق روستایی دورافتاده و کمتر برخوردار از دیگر فعالیت‌های این اجتماع ِ دوستدار کتاب است. بیش از ۵۰ باشگاه کتابخوانی در این شهر فعال است و قریب ۷۰۰ نوجوان در این باشگاه‌های کتابخوانی گرم خواندن و آموختن و ترویج کتابخوانی هستند. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با همکاری بخش غیردولتی و خیران پا پیش گذاشتند و مدارس روستایی را به کتابخانه مجهز کردند و الان بیش از ده‌ها مدرسه روستایی در مناطق مختلف روستایی این شهرستان صاحب کتابخانه شده‌اند؛ از آن جمله روستاهای لج، داشخانه و قیقاش که در دوره‌های پیشین ِ جشنواره روستاهای دوستدار کتاب نیز حضور خوب و پرشوری در این رقابت داشتند. انجمن سبزاندیشان مهاباد جمعیتی با محوریت صیانت از طبیعت این منطقه زیبای ایران هم به پویش کتابخوانی در شهرستان مهاباد پیوسته است و در تعاملی موثر با جمیعت‌های دوستدار کتاب در این شهر، هم به کار ِ کتابخوانی و ترویج آن و هم صیانت از محیط زیست مشغول است. برگزای همایش‌های متعدد ادبی، شعرخوانی و داستان‌خوانی، حمایت از فعالیت انجمن‌های ادبی و هنری در شهرستان، همچنین رونمایی از ۳۵ عنوان کتاب از دیگر فعالیت‌های فرهنگی و کتابخوانی مهابادی‌هاست. مجموعه این اقدام‌ها و پویش‌ها آشکارا به تحرک فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی در این شهرستان ایران کمک کرده است؛ موضوعی که قادر مرادی عنوان می‌کند.
دزفولی‌های چراغ خاموش با برنامه‌های متنوع
دزفولی‌ها هم بی‌کار ننشسته‌اند، برای‌شان مهم است به نمایندگی از استان ِ خوزستان و همه اهالی جنوب پایتخت کتاب ایران شوند و پس از بوشهر که نخستین پایتخت کتاب ایران در جنوب بود، آن‌ها دومین شهر باشند که این عنوان را کسب می‌کنند. نادر سعادتی‌فر، مسئول فرهنگ و ارشاد اسلامی دزفول، بیش از نهادهای دولتی و شهری برای کسب عنوان پایتختی کتاب چشم امیدش به اهالی دزفول خاصه جوان‌های آن است. این شهر نیز قریب ۴۰ برنامه و فعالیت کتابخوانی را از آغاز سال طرح‌ریزی و اجرا کرده و مستندات آن نیز برای شرکت در پنجمین دوره جشنواره پایتخت کتاب ایران به دبیرخانه مرکزی ارسال شده است. تنوع برنامه‌ها و گستره متعدد فعالیت‌ها از عمده ویژگی‌های برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگی و کتابخوانی درفولی‌هاست. برگزاری جلسه‌های متعدد ادبی و هنری، شبهای شعر و داستان، نشست‌های حافظخوانی و شاهنامه‌خوانی و رونمایی از کتاب و همچنین نمایشگاه‌های کتاب بخشی از برنامه‌های دوستداران کتاب در دزفول است. همچنین در این شهر ۶۰ باشگاه کتابخوانی به‌طور جدی فعالیت می‌کند و بخش عمده‌ای از ایده‌های ابتکاری کتابخوانی هم از دل همین باشگاه‌ها بیرون می‌آید. مقام مسئول این شهر برای این‌که فعلا در مرحله رقابت دست‌شان رو نشود و ایده‌های‌شان لو نرود ترجیح می‌دهد درباره آن‌ها حرف نزند.