سرویس فرهنگ و هنر
نوآوران آنلاین- «سعید پویش» شاید یکی از همان استثنا ها باشد. پویش که فعالیت مطبوعاتی خود را از دهه هفتاد و با حضور در نشریات فرهنگی آغاز کرد، نخستین مجموعه شعرش با عنوان «سال‌های ماه و شمعدانی ها» را توسط انتشارات ثالث به مخاطبان ادبیات عرضه کرده است. فاکتور هایی مانند دغدغه های اجتماعی و موجز نویسی را می توان از تأثیرات همان سال های روزنامه نگاری دانست. گفت و گوی نو آوران با سعید پویش، شاعری که به گفته خودش؛ می نویسد تا حالش خوب شود را در ادامه می خوانید. فعالیت ادبی خود را از چه زمانی شروع کردید و از کی تصمیم به انتشار آثارتان گرفتید؟ حضور من در ادبیات از دهه هفتاد و با چاپ اشعارم در نشریه ادبی « گردون » آغاز شد. طی این سال هاى گذشته احساس می کردم هنوز زمان آن نرسیده است که مجموعه شعرم را منتشر کنم. از طرفى برايم مهم بود که یک انتشاراتی حرفه ای در زمینه شعر، کتابم را چاپ کند. تا این که با انتشارات « ثالث » به توافق رسیدم. « سال هاى ماه و شمعدانی » در واقع اولین کتاب مستقل من است. البته مجموعه شعر مشترکی هم به همت « سید علی صالحی » و « سیمین بهبهانی » نیز داشته ام. در دهه های اخیر شاهد جریان های ادبی گوناگونی بوده ایم که موجب ایجاد تعاریف مختلف در رابطه با شعر شده اند. به عقيده شما در واقع شعر چیست؟ پیچیدگی یا سادگی در نوشتار؟ کدام یک از اين دو به مفهوم شعر نزدیک تر است؟ هیچ ویژگی مطلقی درباره شعر وجود ندارد. شعر در ذات خود به دلیل موجز بودنش باید دارای پیچیدگی باشد. در دهه ٧٠ شاهد ظهور جریان های ادبی بسیاری بودیم که یکی از شاخص ترین آن ها « شعر گفتار » بود که توسط « سید علی صالحی » شناخته شد. شعری راحت و سلیس که پیچیدگی های « شعر زبانی » را نداشت و اتفاقاً مورد توجه مخاطبان ادبیات نيز قرار گرفت. از سویی، شاعرانی چون « رضا براهنی » هم بودند که فضای شعرشان ایجاب می کرد که پیچیده بنویسند. در واقع در این جا بازی زبانی مطرح نیست، بلکه آن قدر اندیشه شاعر پیچیده است که جز با زبانی که بیان کرده امکان دیگری برای بیان اثرش وجود نداشت. هیچ کدام این سبک های نوشتاری به خودی خود جزو ویژگی های مثبت یا منفی قرار نمی گیرند؛ چون شعر مثل سایر هنرها امری انتزاعی است و این مسأله موجب شده است که تعریف روشنی در باره شعر وجود نداشته باشد. به گفته « تی.اس.الیوت » شعر باید رمز باشد و رمز گشایی بشود. به زعم الیوت، اگر شعری دارای لایه ها و سطوح نباشد، اصلاً شعر نیست، بلکه نثر است. همان طور که پیش تر بیان کردم، شعر در ساده ترین حالت خود نیز دارای پیچیدگی ست، زیرا مفهومى را که یک نویسنده در بیست صفحه بيان مى كند، شاعر در چند سطر و با استفاده از زبان رمز و کنایه بیان می کند. آیا ادبیات ایران در حوزه مکتب « پست مدرن » حرفی برای گفتن دارد؟ هنر باید بیانگر اتفاقات روز جامعه باشد. جاى پاى پست مدرنيسم به معنای بازگشت آگاهانه به گذشته در نقاشی و معماری مشهود است، اما در ادبیات و به خصوص شعر ایران جز رضا براهنى که فضاهای ناشناخته ای را در شعرش بیان می کند، شاعرى را كه اشعارش دارای ویژگی های پست مدرن باشد، سراغ ندارم. برخی گمان می کنند که با افزودن چند واژه نامفهوم به شعرشان پست مدرن درست می شود! خود این مسأله مورد نقد است. ما هنر را خلق می کنیم و این وظیفه منتقدان است که سبک یک کار را مشخص کنند. شما سابقه فعالیت مطبوعاتی داشته اید، فکر می کنید روزنامه نگارى و شاعرى در یک راستا قرار می گیرند، یا اين دو در تقابل با یک دیگرند؟ اولین شعر کوتاهم در سال ١٣٧٣ در نشریه گردون چاپ شد. درگیری های کاری در حوزه مطبوعات موجب گرديد که دوره ای اصلاً شعر نگویم، اما شعر همیشه با من بود. گرچه به ظاهر فضای مطبوعات و شعر دارای وجوه اشتراک زیادی هستند، اما در واقع این طور نیست و ممكن است حتی باهم در تضاد باشند. نمی توان گفت کسی که روزنامه نگار موفقی ست حتما شاعر خوبی هم می شود. « مارکز» در این بین یک استثناء بود. شما در روزنامه نگاری به روزنویسی عادت می کنید، اما شعر خلق فضاهای است که ممکن است متعلق به امروز نباشد. شاعر می تواند نقاش لحظه های گذشته یا آینده باشد. در يك كلام، آغاز يك فعاليت روزنگارى مى تواند به منزله پايان و مرگ يك قريحه و ذوق درخشان شاعرى يا حتى داستان نويسى باشد. در برخی از اشعار شما آثار جنگ به وضوح مشهود است. جنگ تا چه حد دغدغه شماست؟ ما نمی توانیم تأثير جنگ بر زندگی امروزمان را ناديده بگیریم. خیلی از ناهنجاری هایی که ما امروز در جامعه شاهد آن هستیم، می تواند تاثیرات سال های جنگ باشد. متولدین دهه ١٣٦٠در رفتارهای شان یک سری نكاتى غزيب مشاهده می شود که می تواند نتیجه همان سال ها جنگ و موشك باران شهرها باشد. هنرمند درگیر اتفاقات جامعه خود است. به نظر من جنگ هیچ گاه تمام نمی شود، چون تأثيراتى که بر روی افراد می گذارد تا نسل های بعد ادامه می یابد. شاید گفتن از جنگ در اشعار من خود خواسته نبوده باشد، بلكه اتفاقی است که در ذهنم افتاده و من صرفاً دغدغه های ذهنی ام را بیان کرده‌ام. این روز ها شاهد بروز همگانی شدن شعر در فضاهای مجازی هستیم. عده کثیری شعر می نویسند و در شبكه هاى اجتماعى منعكس مى كنند. به نظر شما این مسأله در دراز مدت چه تأثيرى در ادبيات ايران و به ويژه بخش شعر و شاعرى آن خواهد گذاشت؟ من اصلاً مخالف این قضیه نیستم. ايرانى ها همه شاعر به دنيا مى آيند. همه در دوره ای از عمر خود چیزهایی نوشته ایم، اما این رشته در جایی قطع می شود. پایداری در این راه مهم است. همان طور که در آلمان در زمینه موسیقی این گونه است. افراد بسیاری در شبکه های اجتماعی مثل « فیسبوک » و « اینستاگرام » می نویسند و این به نظر من اتفاق بدی نیست، اما این که این شعرها ماندگار باشند يا نه را زمان تعیین می کند. هنرمند تا چه حد باید خود را به دانش مجهز کند؟ آیا این امر با جنون شاعرانه در تضاد نیست؟ داشتن دانش نه تنها در شعر، بلکه در همه چیز لازم است. هنرمند وظیفه دارد در جامعه پیشرو باشد و باید اطلاعات جامعی داشته باشد، چه در زمینه تئوری و چه عملی. وقتی شما شعر می نویسید، یعنی حرف هایی دارید که می خواهید شنیده شوند و برای بیان این اندیشه ها شما باید سواد کامل داشته باشید تا بتوانید چیزهایی را که همه می دانند ولی نمی توانند به زبان بیاورند را تبدیل به اثری ماندگار کنيد. شاعری که پشتوانه علمی غنی نداشته باشد، شاید در دوره ای بدرخشد، اما ماندگار نیست. ما شاملو را نه به عنوان یک شاعر، بلکه به عنوان یک اندیشمند می شناسیم. كار شاملو تولید اندیشه است. بسیاری از شاعران در همان دوره شاید تیراژ کتاب های شان از شاملو بیشتر بود، اما هیچ گاه ماندگار نبوده اند. این به خاطر همان سوادی ست که در باره اش صحبت کردیم. شاعر معاصر چه تفاوتی با شاعران دوره‌هاى گذشته دارد؟ امروزه ارتباط جوانان با طبیعت بسیار کم رنگ شده است و رابطه ای که شاعران « پاستورال » با فضاهای طبیعی داشتند را ندارند. ما ساختمان ها و صداهای زندگی صنعتی را وارد زندگی های مان کرده ايم و از طبیعت دور شده ایم. امروز به ندرت کسی را می بینیم که در را باز گرده و با طبیعت رو به رو شود. شعر امروز وارد حس های جدیدی از انسان شده است. ما در گذشته شاعرانی داشته ایم که درباره طبیعت به زیبایی سخن گفته اند. انسان امروز با دوری از طبیعت و حرکت جهان از سنت به صنعت، وارد حس های جدیدی شده است که همه چیز در آن در هم تنیده است. آیا رسالت شاعر امروز این است که در حالی که تمام روز با زمختی های زندگی شهری دست به گریبان است، دوباره از همان زیبایی ها سخن بگوید. یکی از این حس ها، انواع ترس است. ترس از زندگی، ترس از مرگ، ترس از تنها ماندن، ترس از راه رفتن و همه حس هایی که ما درک می کنیم، اما نمی توانیم راجع به آن ها صحبت کنیم. اگر شما با پدر بزرگ خود در باره حس نوستالژی صحبت کنید، او هیچ برداشتی از این مفهوم نخواهد داشت، چون این حس ها زاده جهان مدرن است. دلیل این همه آشفتگی و اضطراب، دوری از طبیعت است و شاعر امروز باید این مسائل را به تصویر بکشد. عوامل ماندگاری یک شعر کدامند؟ چه چیزی موجب جذابیت یک اثر به رغم گذشت زمان مى شود؟ در تاریخ ادبیات بسیار شاهد بوده ایم که شاعرانی به سلیقه مردم پیش رفته اند و پس از مدتی حتی نامی از آن ها باقی نمانده است. تفاوت شاملو با سایرین در این نکته ملموس تر است. مخاطب در نهایت به دنبال اثری ست که اندیشه داشته باشد و تیراژ روزافزون کتاب های احمد شاملو شاهدی بر این مدعاست. این که ما صرف این مسأله که مردم ساده خوانى را دوست تر مى دارند، به ساده نویسی بپردازیم، باعث ماندگاری آثارمان نمی شود؛ بلکه استقامت در مسیری که به آن معتقدیم موجب می شود که در طول سالیان مخاطبان خود را بیابیم و حفظ كنيم. «من » شاعر در کارهای شما خیلی مشهود است و شاعر خیلی کم از دریچه « دیگری » به جهان نگاه کرده است. این امر دلیل خاصی دارد؟ من در آثارم هرگز اندیشه های خود را مطرح نکرده ام، بلکه به عنوان یک ناظر بیرونی، یک دریچه، راوی جهان خارج بوده ام. « من » مطرح شده در شعرهایم، صرفاً خود شاعر نیست و دلیل استفاده از ضمیر اول شخص، ایجاد ارتباط نزدیک با مخاطب بوده است. از این گذشته، آخرین شعرم که در این مجموعه به چاپ رسیده متعلق به سه سال گذشته است. قطعاً درمجموعه بعدی ام فضای متفاوتی نسبت به کتاب اولم وجود خواهد داشت. آیا اشعار شما جهت كسب مجوز جهت انتشار، با ممیزی مواجه شد؟ شاید در اوایل دهه هفتاد حضور دستگاه نظارتی بسیار مطرح بود، اما امروز این پروسه پیشرفت کرده و وارد ذهن ما شده است. بعضی از شعر های من نه توسط وزارت ارشاد، بلکه توسط خودم حذف شد. من سال ها در مطبوعات بر لبه تیغ راه رفته ام و خط قرمزها را می شناسم و این مسأله در انتخاب شعر هایم بسیار به من کمک کرد. البته به طور معمول شاعرانی که نخستین دفتر شعر خود را ارائه می دهند و هنوز در جامعه ادبی به عنوان شاعر مطرح نشده اند، چندان تحت ممیزی قرار نمی گیرند. بنابراین توانسته ام بسیاری از شعر هایم را که اتفاقاً زمینه اجتماعی هم دارند را در این مجموعه کار کنم. در کتاب شما آثاری به زبان ترکی دیده می شود. سرودن به زبان مادری تا چه حد دغدغه شماست؟ ما شاعران ترک زبان مطرحی مثل « شهریار » را در ایران داریم که آثارش به بیش از ٥٠ زبان دنیا ترجمه شده است. طبیعتاً با وجود چنین شاعری من حرفی برای گفتن ندارم. من از ١٤ سالگی با زبان فارسی بزرگ شده ام، اما زاده تبریز هستم و شعر ترکی هم بسیار سروده ام. البته علاقه من به زبان مادری موجب شده است در هر مجموعه چند شعر به زبان ترکی داشته باشم. آینده شعر امروز ایران را چگونه می بینيد؟ جریان شعر امروز فارسی با نیما آغاز شده است. این جریان تا دهه ٧٠ پویایی خود را حفظ کرد، اما پس از آن تعداد شاعران قٓدٓر ما انگشت شمار می شوند. بسیاری از شاعران ما بعد از دهه ٧٠ و ٨٠ کاملاً از صحنه حذف شدند. به طور مثال « هیوا مسیح » یا بسیاری دیگر که در آن دهه ها درخشیدند، در حال حاضر در ادبیات امروزين ما حضور ندارند و کمتر نامی از آن ها می شنویم. جریان شعر دچار افول شده و بسیاری از روشنفکران و کسانی که در این عرصه صاحب سبک بودند یا در کشور حضور ندارند، یا فوت كرده اند، یا اصلاً کار شعر انجام نمی دهند. شاعران خوبی چون سید علی صالحی دو سال است که کتابی منتشر نکرده اند. « احمدرضا احمدی » در بستر بیماری ست و رضا براهنی سال هاست که مهاجرت کرده است. از طرفی انتشاراتی ها هم تمایلی به چاپ کتاب شعر ندارند. ما در این فضا به شاعران برجسته نیاز داریم تا ویرانه ای را که از شعر ایران باقی مانده بازسازی کنیم. از استقبال مخاطبان از اولين کتاب تان راضی هستید؟ چاپ اول کتاب من تمام شده است و در نوبت چاپ دوم قرارا دارد. هر چند تماشای این که مخاطبانی هستند که دنیای من را دارند و جهان بینی من را درک می کنند، بسیار لذت بخش است، اما اصراری به دیده شدن ندارم. من در وهله اول شعر را برای خودم می نویسم. شعر می نویسم تا حال خودم خوب شود. نمی خواهم جا پای کس دیگری بگذارم. من راوی جهان خودم هستم و هدفم این است که فقط روشی را که برای آرامش پیدا کرده ام به دیگران هم نشان دهم. «نزار قبانی » در شعری می گوید: «تنها زن و نوشتن ما را از مرگ نجات می دهد ». جدا از حضور استعاری و سمبلیک، زن به معنای ما به ازای بیرونی آن، چه جایگاهی در شعر شما دارد؟ من هم مانند بقیه آدم ها آبٓر انسانى را در ذهن دارم، با این تفاوت که این ابر انسان در ذهن من یک زن است. در کودکی پدرم را از دست دادم و مادرم مسؤوليت خانواده را عهده دار شد. فکر می کنم حضور قهرمان زن در ذهنم ریشه در این مسأله دارد. زن در شعر های من، زن برترِ ذهنی است. زنی که مادر، معشوقه یا همسر نیست و شاید کسی ست که همه این ویژگی ها را با هم داراست. زنی که در همه لحظات با من است و با من به تماشای دنیا مشغول می شود. در اشعار شما شاعر صرفاً ناظر جهان است و راوی اضمحلال و پوچی موجود آن. این نگاه تا حدودى منفعلانه و سست نيست!؟ کار هنرمند تماشا کردن است. شما از هنرمند نباید انتظار انجام کاری را داشته باشید. من معتقدم وظیفه هنرمند تغییر دادن نیست، بلکه باید نگاه کند و چیزی که می گذرد را با مدیوم خاص خود بیان کند. من کار خاصی نمی توانم انجام دهم، جز بیان اتفاقاتی که فقط من می توانم ببینم و البته این به معنای نگاه از بالا يا اِشرافى به جامعه نیست. چنين نگرشى منفعلانه نیست. شعر تأثيرش را بر مخاطب می گذارد، بنابراین نمی توان این برخورد را از سر انفعال قلمداد كرد. فکر می کنید زبان خاص خود را در شعر به دست آورده اید؟ ادبیات حوزه وسیعی ست و من مثل کودکی که تازه با اشیاء آشنا شده باشد و در حال تجربه جهان جدیدی ست هر روز در حال کشف اندیشه های نو هستم. ادبیات مانند اقیانوسی ست که ناخالصی ها را از خود پس می زند. ماندن در این فضا کار سختی ست. زمان ثابت کرده است کسانی در این حوزه ماندگارند که حرف هایی برای گفتن داشته اند. زمانی که صادق هدایت به سختی یک کتاب خود را در هندوستان به چاپ رساند، « امشب اشکی می ريزد» نوشته کوروس بابایی با تیراژ صد هزار تایی در ایران چاپ می شد كه تازه خود اين كتاب يك رونوشت كامل از كتاب « پٓر » اثر « ماتسين » بود كه توسط « ميمنت دانا » به فارسى ترجمه شده بود. کسانی در کانون ادبیات می مانند که حرف هایی برای گفتن داشته اند. هنوز در حال تجربه ام و امیدوارم حرف های من به گوش مخاطبانم برسد. آیا ادبيات به خودی خود توان تغییر جامعه را دارد؟ با توجه به سطح پایین مطالعه، این تصور چه مقدار مقدور است؟ با توجه به گرفتاری های اقتصادی و اجتماعی جامعه، مردم هیچ توجهی به خوراک فرهنگی خود ندارند و صرفاً به دنبال سرگرمی های لحظه ای هستند. ما باید به این باور برسیم که اگر فرهنگ یک جامعه پویایی خود را از دست بدهد، باز هم اتفاقاتی مانند فاجعه « آتنا » تکرار خواهد شد. من نمی توانم درباره آینده ادبیات ایران صحبت کنم، چون در فضای به وجود آمده مثل سایر حوزه های فرهنگی مانند سینما و تئاتر به بن بست رسیده ایم و اگر همين طور پيش برود، در ادبیات هم به بن بست خواهیم رسید. برون رفت از جو حاکم از توان یکی دو نفر خارج است و عزم اجتماعی می طلبد. جامعه باید به حدی از رفاه دست پیدا کند تا لزوم هنر و ادبیات احساس شود. ما نمی توانیم انتظار تحولی در ادبیات را داشته باشیم، مگر این که مخاطب که ضلع سوم خلق هنر است با آگاهی و علم به سمت هنر و ادبيات سوق پیدا کند. این در صورتی رخ خواهد داد که شاهد سطحی از رفاه در جامعه باشیم. انتشاراتی ها کار خود را به درستی انجام دهند و مردم برای سبد فرهنگی خود به اندازه هزینه کنند. در غیر این صورت باید منتظر آینده تاریکی برای ادبیات باشیم. با توجه به ﺍﯾن كه با وسواس زیادی کتاب اول خود را چاپ کرده اید، شاهد انتشار کتاب جدیدى از شما در آینده نزدیک خواهیم بود؟ احتمالاً تا آخر امسال مجموعه دوم اشعارم به چاپ برسد. کتاب دومم خیلی نزدیک به تفکرات الان من است. سعی می کنم فاصله انتشار کتابم با آخرین شعرم بیشتر از شش ماه نباشد تا بتواند بیانگر حالات نزدیک به الان من باشد.