امروز بر خلاف تصور همه، سواد تنها به خواندن و نوشتن، سواد از راه نظام آموزش و پرورش و داشتن مدرک تحصیلی محدود نمی شود؛ بلکه به نقل کارشناسان، انسان باسواد در دنیای امروز اوست که از سوادهای عاطفی، بهداشتی، ارتباطی مالی، رایانه ای، تفکرانتقادی، استفاده از تلفن همراه، پژوهشی - فرهنگی، آموزشی و پرورشی، حقوقی، بصری و بویژه سواد رسانه ای بهره مند باشد.
سواد رسانه ای به زبان ساده و از نگاه استاد یونس شکر خواه - از استادان رسانه - مثل یک رژیم غذایی است که هوشمندانه مراقب است که چه موادی مناسب هستند و چه موادی مضر؛ چه چیزی را باید مصرف کرد و چه چیزی را نه و یا اینکه میزان مصرف هر ماده بر چه مبنایی باید استوار باشد؛ سواد رسانه‌ای می‌تواند به مخاطبان رسانه‌ها بیاموزد که از حالت انفعالی و مصرفی خارج شده و به معادله متقابل و فعالانه‌ای وارد شوند که در نهایت به نفع خود آنان باشد؛ به دیگر سخن، سواد رسانه‌ای کمک می‌کند تا از سفره‌ی رسانه‌ها به گونه‌ای هوشمندانه و مفید بهره‌مند شویم.
این روزها با بروز یک بحران، اخبار جعلی، بی منبع و غیرمسئولانه در فضای مجازی می پیچد و کارشناسان حوزه ارتباط و رسانه از مردم و مسئولان و حتی خود رسانه ها می خواهند با ارتقاء سواد رسانه، اندیشه، بررسی منبع خبر، به اشتراک نگذاشتن مطالب پیش از اطمینان از صحت و تسلط بر خشم و عصبانیت پیش از انتشار آن، " بهداشت اطلاعات" را رعایت کنند تا امنیت روان در این ازدحام خبری به مخاطره نیافتد.
بر همین اساس ایرنای گیلان بر آن شد تا با واکاوی موضوع مطرح شده، پای صحبت کارشناسان و استادان بنشیند تا شاید کلامشان معیاری برای آرامش و آموزش واقع شود.
دکتر اکبر نصراللهی رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه، از استادان مطرح در حوزه ارتباطات و رسانه کشور، نویسنده کتاب های راهنمای پوشش خبری و مدیریت پوشش بحران در رسانه های حرفه ای، بی توجهی به بهداشت اطلاعات در بحران ها را خود بحران زا دانست و تاکید کرد: این موضوع می تواند بحران های موجود را تشدید و حتی بحران های روحی در مردم ایجاد کند.
بی توجهی به بهداشت اطلاعات بحران زاست
رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه، بهداشت روانی را اطلاع مخاطبان از محیط پیرامون در عین احساس امنیت درون و امید به آینده دانست و هشدار داد : سونامی اخبار منفی، یک طرفه، جعلی و بی توجهی به بهداشت اطلاعات در بحران ها، خود بحران زا است و می تواند بحران های موجود را تشدید و حتی برای مردم بحران های روحی ایجاد کند.
دکتر اکبر نصراللهی همچنین با اشاره به نقش رسانه ها در بهداشت اطلاعات گفت: رسانه ها در کنار تامین نیازهای خبری مردم نباید از آسیب های اطلاع رسانی نادرست بر سلامت روحی آنان غفلت کنند.
وی ادامه داد: بهداشت اطلاعات با دادن اطلاعات واقعی، به موقع، صادقانه، جامع و دوطرفه به مخاطبان متناسب با ویژگیهای آنان تامین می شود.
نویسنده کتاب مدیریت پوشش اخبار بحران در رسانه های حرفه ای افزود : نیاز مردم به اطلاعات صحیح و جامع در زمان بحران از جمله کرونا در بالاترین حد است و هرگونه تعلل در این زمینه از جمله تاخیر در خبررسانی، تمرکز بر اخبار منفی، طرح مشکلات بدون ارائه راهکارها، اطلاعات منفی و یک طرفه و نادرست، نقض حقوق بشر و از مصادیق آلودگی اطلاعات است.
نصراللهی گفت: اگر چه زمینه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و عملکرد مسئولان در بهداشت اطلاعات بسیار مهم است اما رسانه‌ها منبع تولید، توزیع و انتشار اطلاعات هستند و اگر در تولید و انتشار اخبار؛ اطلاعات درست، جامع و متناسب با ظرفیت و مطالبات و نیازهای مخاطبان و همچنین اصل تعادل در تولید و انتشار سوژه ها نباشد، ممکن است حق مردم به دانستن تامین شود اما حق دیگر آنان یعنی امنیت روح و روان و بهداشت روانی آنها نقض شود.
رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه اظهار داشت: در بهداشت اطلاعات هم نوع سوژه ها و محتوا و هم زمان و چگونگی انتشار مهم است، به همین دلیل رسانه های مسئول و حرفه ای نخست اینکه سعی می کنند خبرهای منفی را حتی الامکان در زمان و اندازه مناسب و با رعایت ملاحظات انتشار دهند و دوم اینکه قبل از پخش تصاویر خبرهای خشونت آمیز به مخاطبان هشدار و حتی تصاویر را شطرنجی و یا از نمای دور و به میزان کم منتشر کنند.
نصراللهی بیان کرد: بهداشت اطلاعات به زبان ساده بدان معناست که امروز مردم در هجوم اخبار قرار دارند و خود به سبب زندگی در عصر اطلاعات و مجهز بودن به وسایل ارتباط جمعی به کنشگران رسانه ای تبدیل شده اند؛ لذا باید با افزایش سواد رسانه ای با آگاهی تلاش کنند اخبار بدون منبع و مواردی که از صحت آن اطمینان ندارند را به اشتراک نگذارند تا سلامت روان هموطنان را به خطر نیاندازند.
وی اظهار داشت : بهداشت اطلاعات در وهله نخست و بیش و پیش از مردم، نیازمند ارتقاء سواد رسانه ای مسئولان و رسانه ها ست؛ اگر این موضوع مورد توجه واقع نشود حتما بهداشت اطلاعات مردم با چالش روبرو می شود.
وی ادامه داد: از سال ۱۹۹۰ با تعدد کنشگران رسانه ای صاحبان قدرت به این نتیجه رسیدند که برای رشد و توسعه و نیز همراه ساختن افکار عمومی چاره ای جز استفاده حداکثری از رسانه ندارند و امروز رسانه ها مطالبه گر و نقش نظارتی دارند.
نصراللهی تصریح کرد: امروز مردم هم با امکاناتی که تکنولوژی در اختیار آنها قرار داده از مصرف کننده صرف خارج شده و خودشان از ظرفیت های رسانه ای بعنوان تولیدکننده استفاده می کنند؛ خبر، وایرال (همرسانی) می کنند و خودشان به کنشگران رسانه ای فعال تبدیل شده اند بطوریکه اگر خبری از نظر رسانه های رسمی و مسئولان دور بماند توسط آنان همرسانی و منتشر می شود.
وی ادامه داد: پیداست وقتی تولید پیام در کثرت است توزیع پیام هم سونامی وار اتفاق می افتد و مردم با انبوه و بمباران خبر از سوی کنشگران متعدد روبرو هستند؛ کنشگرانی که ریشه و منشا مشخصی ندارند، اهداف پشت پرده دارند و اینجاست که کار سخت می شود و مردم در سونامی خبری ممکن است امنیت روح و روان شان به مخاطره بیافتد.
نصراللهی معتقد است: دانستن و سلامت روحی و روانی دو حق مهم ومورد اهتمام است که باید مورد توجه باشد؛ لازم است که در این شرایط (سونامی خبر) حتما رسانه های مسئول، کنشگران حاکمیتی و غیر حاکمیتی، دانشگاه ها و نخبگان هم سواد رسانه ای خویش را ارتقا داده و بیاندیشند چگونه از رسانه بهره بگیرند و زودتر از رسانه های غیر مسئول اطلاعات و اخبار مورد نیاز را در اختیارشان قرار دهند.
وی ادامه داد : از سویی تاب آوری و توانمندی مردم برای مواجهه با سونامی خبری منفی، نادرست و جعلی نیز باید تقویت شود تا با دیدن یک تکست (متن) ویس(صدا) در فضای مجازی که معلوم نیست با چه انگیزه ای منتشر شده آنها را وایرال نکنند و اخبار و اطلاعات را با عقل سلیم بررسی و از منابع معتبر دریافت نمایند.
نصرالهی تاکید کرد : مسئولان موظفند سواد رسانه ای خویش را بالا ببرند تا از رسانه بعنوان مشاور و همکار استفاده کنند که بتوانند به مردم آگاهی بخشیده و از رسانه ها استفاده پیشینی و پیشگیرانه داشته باشند و نه استفاده پسینی؛ چنانکه در بحران کرونا به سبب ضعف در سواد رسانه ای مسئولان از رسانه ها استفاده پسینی (پس از بروز واقعه) شد و در حالی که می شد از ابزار رسانه برای آگاهی بخشی و هشدار به مردم پیش از بروز بحران بهره گرفت.
این استاد ارتباطات در بخش دیگری از سخنانش به تصمیم توقف موقت انتشار روزنامه های کاغذی در بحران کرونا اشاره کرد و گفت: در آرایش رسانه ای، رسانه ها باید تغییرات را پیش بینی و تلاش کنند خود را با تغییر، تولید، توزیع و مصرف و ذائقه مخاطبان انطباق دهند؛ اصرار بر رویه قبلی ممکن است خطر آفرین و فرصت سوز باشد.
وی ادامه داد: اگر مطبوعات بتوانند با رعایت اصول بهداشتی نسخه های کاغذی را بدست مردم برسانند قابل استقبال است؛ آنچه مسلم است کرونا در کنار تهدیدهای بسیار زیاد فرصت های استثنایی در اختیار مراکز آموزشی، آموزش و پرورش، دانشگاه ها، آموزشگاه ها و مشاغل مختلف قرار داد که در واقع متوجه شوند که کلا مدل تولید و توزیع نه در حوزه های فرهنگی بلکه در حوزه های اقتصادی هم می تواند تغییر داشته باشد.
نصراللهی می گوید: متاسفانه بستر آموزش های الکترونیک در آموزش و پرورش فراهم نیست و اگر از بحران های پیشین چون برف، آلودگی هوا، سیل، زلزله و ... که موجب تعطیلی مدارس می شد برای تقویت آموزش مجازی برنامه ریزی و بهره گرفته می شد اکنون در بحران کرونا این شیوه آموزش با مشکلات کمتری رو برو بود.
وی اظهار داشت : این موضوع در مورد دانشگاه ها و دیگر مشاغل نیز مصداق دارد؛ البته که کرونا ضربه های جبران ناپذیری وارد کرده اما می تواند هشداری باشد برای اینکه نخست متوجه وضعیت موجود باشیم و دوم اینکه پیش بینی کنیم شرایط در آینده در حوزه های مختلف به چه شکلی خواهد بود و چه عواملی می توانند اثر گذار باشند و سوم اینکه بتوانیم مداخله نموده و این مداخله به گونه ای باشد که هیچ شغل خاصی تعطیل نشود و فعالیت و زندگی ادامه داشته باشد.
وی افزود : فکر می کنم در مجموع نه تنها رسانه ها بلکه همه بخش ها باید تغییرات محیط را درک و سعی کنند متناسب با تغییرات محیطی خودشان را انطباق دهند بویژه اگر این تغییرات در حوزه مصرف رسانه ای مردم باشد.
این استاد رسانه ادامه داد: اصرار بر رویه قبلی و بستن چشم ها بر روی واقعیت ها اعتبار زداست و باعث مخاطب گریزی می شود.
در دنیای رسانه ای پست مدرن سوژه در نوعی سردرگمی و گنگی شناور است و به نظر می رسد هجوم خبر در هیات کنونی اش به طرز غم انگیزی در حوزه همکاری، قوت بخشی و درمان کم کاری می کند اگر با ارتقاء سواد رسانه و بهداشت اطلاعات سه گانه رسانه، مسئولان و مردم نیامیزد.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان، عضو هیات علمی دانشگاه و مسئول کارگروه رسانه و فضای مجازی ستاد مدیریت و مقابله با گسترش کرونا در گیلان هم معتقد است: هر چه خبرها عجیب تر، کوچک تر و بیشتر می شوند فرآیند طبقه بندی در ذهن آدمیان دشوارتر می شود و آنچه ما عامیانه احساس ملال می نامیم واکنش ذهن در محافظت از خود با پس راندن اطلاعاتی است که نمی داند کجا طبقه بندی اش کند.
مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان و مسئول کارگروه رسانه و فضای مجازی ستاد مدیریت و مقابله با گسترش کرونا در گیلان در ارتباط با بهداشت اطلاعات می گوید : امروز همهمه و هجوم خبر به عمیق ترین لایه های وجودمان نفوذ کرده و خبرها به وفور در اختیار همگان است؛ اما آیا باید اجازه داد چرخ های کنجکاوی در گِل سطحی اطلاعات در خطر تاب خوردگی گرفتار شوند؟
دکتر فیروز فاضلی در گفت و گو اختصاصی با خبرنگار ایرنا با بیان اینکه این همه داده باید در کجای مغزمان جا بگیرد، گفت : در دنیای رسانه‌ای امروز سوژه و مخاطب در نوعی سردرگمی و گنگی شناور است؛ گویا هیچ مرزی میان خبر، سرگرمی و زندگی در حریم خصوصی و عرصه عمومی و یا سیاست متصور نیست؛ اینجاست که موضوع بهداشت اطلاعات و سواد رسانه اهمیت می یابد.
وی اظهار داشت: نمود بارز این مساله، انبوه داده‌های تکراری است که این روزها بدون آن که از مرکزیت، صحت و سقمی مشخص بهره مند باشند در ارتباط با بیماری کرونا از طریق فضای مجازی بر سر جامعه می‌بارد؛ مردم هم نگران خانواده و خویشان هستند لذا هر داده ای در این زمینه را بدون اندیشه وایرال می کنند.
وی ادامه می دهد : چنین تکثر و تکراری در نهایت ارزش آگاهی‌بخشیِ پیام‌ها را سلب و تناقض پراکنی های متعدد، موجب سردرگمی و گنگی مخاطب در برابر بحران می شود؛ این سردرگمی در نهایت، ملال و بی‌توجهی با خود همراه خواهد داشت و از طرف دیگر در پی تداوم بلندمدت، جلوه مصرفی و سرگرم کننده‌ای به داده‌ها می‌بخشد.
فاضلی می گوید: الوین تافلر دانشمند آمریکایی کتابی بنام "شوک آینده" دارد که در این کتاب می‌گوید، مساله انسان معاصر نه گذشته بلکه آینده است؛ زیرا سبک، معنا و مفهوم زندگی بسیار به سرعت درحال تغییر و تحول است؛ اگر انسان معاصر با این تحول‌های سریع نتواند به پیش برود و نتواند پذیرای معنادارِ تغییر و تحول شود، از چرخه زندگی عقب می‌ماند.
وی ادامه می دهد: باید تغییر را پذیرفت اما نباید اجازه داد در هجوم خبرها و بیشتر بدخبرها به سردرگمی، فشار ذهنی و از دست دادن امنیت روانی دچار شد بلکه باید با ارتقاء سواد رسانه ای پیش از به اشتراک گذاری و همرسانی یک پست، مقوله بهداشت اطلاعات که همان بررسی و اطمینان از منبع و صحت و سقم خبر، انگیزه انتشار خبر و ... است را مد نظر قرار داد.
این روزها اخبار جعلی و بدخبرها راجع به بحران کرونا بسرعت در فضای مجازی منتشر می شود و کارشناسان از مردم می خواهند با اندیشه، بررسی منبع خبر، به اشتراک نگذاشتن مطالب پیش از اطمینان از صحت و تسلط بر خشم و عصبانیت پیش از انتشار " بهداشت اطلاعات را رعایت کنند و اینجاست که اهمیت این عبارت نمود می یابد.