نوآوران آنلاین- موسیقی از آن زمان جنبه عمومی یافت و در دسترس مردم قرار گرفت که گرامافون به بازار آمد و پس از آن و طی سال‌ها و دهه‌های بعد بود که این وسیله نوظهور جای خود را به نوار کاست و پس از آن «سی دی» و «دی وی دی» داد و حال با وجود اینترنت کار به آنجا رسیده که موسیقی بدون این ابزارها نیز با استفاده از یک «فلش مموری» کوچک قابل نگهداری و انتقال است. با این حساب می‌توان گفت موسیقی و تکنولوژی مرتبط با آن، وجود خود را مدیون گرامافون است.
اما گرامافون چه زمانی و توسط چه کسی ساخته شد و در چه مقطعی به ایران آمد و واکنش مردم نسبت به این وسیله مدرن چه بود؟ گزارش پیش رو در این‌باره است و به تاریخچه گرامافون و چگونگی ظهور آن در ایران می‌پردازد و از هنرمندانی می‌گوید که به واسطه این ابزار کارآمد شناخته و ماندگار شدند.
مخترع گرامافون کیست؟
توماس ادیسون در سال 1877 دستگاهی را اختراع کرد که صدا را ضبط می‌کرد و «فونوگراف» نام داشت. این دستگاه غلتکی داشت که سوزن بر روی آن قرار می‌گرفت و صداهاى ضبط شده را به علائم الکتریکى و سپس به صوت تبدیل می‌کرد.
پرتره‌ای از توماس ادیسون پس از اختراع دستگاه «فونوگراف»
«فونوگراف» ادیسون دو مشکل بزرگ داشت، غلتک به کار رفته در آن قابل تکثیر نبود و دیگر آن که کیفیت صداى بالایی نداشت. به همین دلیل آنطور که باید مورد توجه قرار نگرفت و ده سال طول کشید تا این وسیله عجیب به تکامل برسد. امیل برلینر مهاجر آلمانی ساکن آمریکا، کسی است که با توجه به «فونوگراف» و ساختار آن گرامافون را ساخت و آن را در اداره ثبت اختراعات واشنگتن به ثبت رساند.
نام گرامافون نیز برگرفته از ترکیب دو لغت است: «گراما» واژه‌اى یونانى و به معناى خط است و معنی واژه «فون» صوت است.
عکسی از امیل برلینر پس از اختراع و ساخت گرامافون
ظهور گرامافون و تاثیر آن بر موسیقی ایران
گرامافون با نام «فونوگراف» در سال 1877 اختراع شده و نسخه کامل آن سال‌ها بعد، یعنی پس از اختراع امیل برلینر، طی ماجراهایی به ایران آمده و طی اتفاقاتی عمومیت یافت و جای خود را در میان مردم پیدا کرد. آنگونه که می‌گویند گرامافون طی سه دوره مشخص به ایران وارد شده است.
دوره اول ورود گرامافون به ایران
«گرامافون» نخستین بار در دوره قاجار و عهد ناصری به ایران وارد شد و به آن «حافظ الصوت» و «حبس‌الصوت» می‌گفته‌اند.
جعفر شهری در جلد سوم کتاب ««تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» درباره اولین گرامافون استفاده شده در ایران نوشته است: «اولین دستگاه گرامافونی که به ایران آوردند در جلو قهوه‌خانه‌ای در شرق میدان «شمس‌العماره» به صدا درآمد.»
دلیل استفاده از گرامافون در شرق میدان «شمس‌العماره» رفت و آمد وزرا، بزرگان و رجال، همچنین حضور و تردد اقشار مختلف مردم در آن بخش از تهران بوده است. نکته جالب اینکه در همان زمان مهندسی از طرف کمپانی سازنده گرامافون پای دستگاه می‌ایستاده و کارش این بوده که سوزن دستگاه را روی صفحه قرار دهد و پس از پایان موسیقی، صفحه مورد نظر را تعویض کند و در نهایت با ادا و اطوار نظر مردم را به این وسیله نوظهور جلب کند. برادران فراهانی، حبیب سماع حضور و نایب‌الدوله هنرمندانی هستند که صدای ساز و آواز آنها برای اولین بار بر روی صفحه گرامافون ضبط شده است.
دوره دوم ورود گرامافون به ایران
دوره دوم استفاده از «گرامافون» در ایران به سال 1323 قمری، یعنی دوران حکومت مظفرالدین شاه بازمی‌گردد. در آن سال شرکتی با نام «شرکت گرامافون و ماشین تحریر با مسئولیت محدود» به مدیریت ماکسیم پیک در ایران شروع به فعالیت کرد. ماکسیم پیک که در جریان ساختار حکومت مظفرالدین شاه بود و از سیاست‌های موجود باخبر بود در ابتدای فعالیتش، پنج صفحه از صدای شاه، وزیران بلندپایه و درباریان را در سه نسخه ضبط کرد و در حال حاضر از آن صفحات صدای مظفرالدین شاه، اتابک اعظم و وزیر امورخارجه وقت باقی مانده است.
تصویری از ساختار قدیمی گرامافون پیش از تکامل
دوره سوم ورود گرامافون به ایران
دوره سوم عمومیت یافتن «گرامافون» عصر پهلوی بود. در آن مقطع تاریخی بود که برخلاف گذشته هر دو روی صفحه که اندازه یک بشقاب بود مورد استفاده قرار گرفت؛ یعنی این امکان به وجود آمده بود تا کمپانی در هر دو روی صفحه به ضبط اثر بپردازد و طی این روند بود که گرامافون جای خود را در جامعه ایرانی پیدا کرد تا آنجا که تعمیر آن را نیز تعمیرکاران ایرانی به عهده گرفتند.
جعفر شهری در ادامه تاریخچه گرامافون در جلد سوم کتاب «تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم» نوشته است: «گرامافون سازی، یعنی تعمیر گرامافون و این کار را در ابتدا ساعت‌سازها که با دنده و پیچ و فنر سر و کار داشتند، اختیار نمودند و این حرفه کم کم به دیگران رسیده است. تعمیرکاران چرخ خیاطی نیز در سطح دانش و علمی که فقط بتوانند آن را روغن‌کاری و بعضی قسمت‌هایش را باز و بسته کنند و شکستگی فنرش را وصله و تعمیر کنند، بدان دست یازیدند.»
با ورود گرامافون‌های جدید بود که تصنیف‌های تازه و جدید تولید شد و مردم توانستند برای اولین بار صدای خوانندگانی را بشنوند که پیش‌تر فقط تعریفشان را شنیده بودند. در آن دوران دو تصنیف «در ملک ایران» و «عروس گل» توسط کمپانی «پولیفون» تولید شدند و بسیار مورد توجه مردم قرار گرفتند که اشعار آنها را ملک‌الشعرای بهار (شاعر مطرح و مورد اعتنای آن زمان) سروده است.
کمپانی‌های فعال در عصر قاجار
پس از ورود گرامافون به ایران کمپانی‌های مختلفی به ایران آمدند که هرکدام ویژگی‌های خود را داشتند و با هنرمندان مختلفی همکاری می‌کردند و به تولید اثر می‌پرداختند.
کمپانی «پولیفون»
آنگونه که می‌گویند «پولیفون» با مدیریت عرزا امیرحکاک، نخستین کمپانی فعال در ایران است. کمپانی «پولیفون» از وجود هنرمندانی چون امیر جاهد، مرتضی و موسی نی‌داوود به عنوان آهنگساز و از ملک‌الشعرای بهار و پژمان بختیاری در مقام شاعر و ترانه‌سرا بهره برده و قمرالملوک وزیری و ملوک ضرابی خوانندگانی بوده‌اند که با این کمپانی همکاری کرده‌اند.
یکی از ابتکارات و نوآوری‌های کمپانی «پولیفون» این بوده که همزمان با عرضه صفحات، اشعار و ترانه‌های آنها را در قالب دفتر منتشر میکرده و در دسترس مخاطبان و علاقمندان قرار می‌داده است. ترانه «مرغ سحر» از ساخته‌های مرتضی نی‌داوود در دستگاه ماهور و شعر ملک‌الشعرای بهار از معروف‌ترین آثار کمپانی «پولیفون» است که در پاییز سال ۱۳۰۶ خورشیدی، با صدای ملوک ضرابی و تار مرتضی نی‌داوود بر روی صفحه ضبط شده است.
نمونه‌ای از صفحه‌های تولید شده توسط کمپانی «پولیفون»
کمپانی «کلمبیا»
کمپانی «کلمبیا» با مدیریت برادران ارسطوزاده یکی دیگر از شرکت‌هایی است که در زمینه تولید صفحات موسیقی فعالیت میکرده است. کمپانی «کلمبیا» با ملک الشعرای بهار برای سرودن ترانه‌ها و اشعار قراردادای انحصاری بسته بود و از وجود خواننده‌ای به نام جمال صفوی که طبق گفته‌ها صدایی زنگ‌دار و پرطنین داشته بهره می‌برده است. نام این خواننده بر صفحات تولید شده توسط کمپانی «کلمبیا» به صورت «ج.ص» درج می‌شده است.
نمونه‌ای از صفحات تولید شده در دوره قاجار
کمپانی «پدافون»
کمپانی «پدافون» با مدیریت آقای مبین، دیگر شرکت فعال در زمینه تولید صفحات موسیقی است که با کلنل علینقی وزیری و موسی معروفی به عنوان آهنگساز همکاری میکرده است. حسین گل گلاب نویسنده، شاعر، موسیقی‌دان و نوازنده نیز یکی دیگر از هنرمندانی است که با کمپانی «پدافون» همکاری میکرده و شعر معروف «ای ایران، ای مرز پرگهر» را او سروده است. روح‌انگیز نیز خواننده‌ای است که با کمپانی «پدافون» همکاری میکرده است.
کمپانی«His Masters viice»/ «هیز مسترز ویس»
کمپانی «His Masters viice» با مدیریت موسی بنائی و محمود ایمن یکی از مهمترین شرکت‌هایی است که طبق شواهد موجود نسبت به بقیه رقبا، سابقه و عملکرد بهتری داشته است. این کمپانی تولیدکننده دستگاه گرامافون بوده ومسئولیت وارادات آن را به عهده داشته است. صفحه و گرامافون «His Masters viice» به نام «سگ‌نشان» معروف بوده و با خوانندگان و نوازندگان مختلفی همکاری کرده است. اقبال آذر ملقب به اقبال سلطان، درویش‌خان، ادیب خوانساری، قمرالملوک وزیری، تاج اصفهانی، سلیم‌خان، مرتضی نی‌داوود، حاج علی‌اکبرخان، عبدالحسین‌خان شهنازی، جواد بدیع‌زاده، خانم گلریز ملقب به آسیه خانم، حسن رادمرد، یحیی زرپنجه و عارف قزوینی هنرمندانی هستند که طی سالهای فعالیت‌شان با کمپانی «هیز مسترز ویس» همکاری کرده‌اند و به این ترتیب آثارشان در تاریخ موسیقی ایران ثبت شده است.
طرحی از گرامافون «هیز مسترز ویس» با سگ معروف
نمونه‌ای از صفحات تولید شده توسط کمپانی پولیفون» با نماد معروف سگ و گرامافون
متن سخنان مظفرالدین شاه خطاب به علی‌اصغر اتابک صدراعظم و وزرا
ماکسیم پیک پنج صفحه از صدای شاه، وزیران بلندپایه و درباریان را در سه نسخه ضبط کرد و در حال حاضر از آن صفحات صدای مظفرالدین شاه، اتابک اعظم و وزیر امورخارجه وقت باقی مانده است. متن سخنان مظفرالدین شاه به شرح زیر است:
«جناب اشرف اتابک اعظم
از خدمات سابق و لاحق شما، که تا به حال چهل سال است خدمت می‌کنید، از همه خدمات شما راضی هستیم. به خصوص از خدمات این سه چهار سالهای که در صدارت خود حساب می‌کنیم و انشاالله از عوض این‌ها را همه را به شما مرحمت خواهیم فرمود و شما هم ابداً ذره‌ای در خدمات خودتان، انشاالله، قصور نخواهید کرد و مرحمت ما را به اعلا درجه نسبت به خودتان بدانید. انشاالله رحمان بعد از چهار صد سال که خدمت بکنید، امیدوارهستیم که همیشه خوب باشد و این خدماتی که به من می‌کنید و به مملکت ایران می‌کنید، البته خداوند او را بی‌عوض نخواهد گذاشت. انشاالله عوض او را هم خدا و هم سایه خدا که خودمان باشیم به شما خواهم داد و از خدمات همه وزرا هم راضی هستیم و شما هم خدمات همه را حقیقتاً خوب عرض می‌کنید و همه را به موقع عرض می‌کنید.»
پاسخ علی‌اصغر اتابک صدراعظم به مظفرالدین شاه
«این غلام خانه‌زاد که مورد مراحم همایونی که در مدت چهل سال شامل حال ذره بی‌مقدار شده است ، اگر به صد سال عمر داشته باشم و خدمت‌گذاری بکنم، باز از عهده شکر مراحم شاهانه برنیایم.
از خداوند این غلام خانه‌زاد و سایر وزرا عظام توفیق خدمت‌گذاری به ولی نعمت خودمان می‌خواهیم که انشاالله در سایه مبارک همایونی اسباب ترقی دولت و اهالی مملکت ایران به وجه احسن فراهم آید و خداوند ذات اقدس همایونی را به سلامت بدارد که نکته‌ای از دقایق را در مرحمت نسبت به خانه زادان فرو گذار نفرمودند.»