ماهیان در حسرت رودخانه های زلال

نوآوران آنلاین-تاریخ نشان می دهد همواره تمدن ها در کنار رودخانه ها و آبرفت ها تشکیل شده اند، در ایران باستان نیز تمدن ایرانی در کنار رودهای بزرگی مانند کارون و زاینده رود شکل گرفته است، اما اکنون از آن همه جلال و شکوه آن رگ های حیات چه چیزی باقی مانده است. 
کارون با خشکی دسته و پنجه نرم می کند، زاینده رود خشک شده است، رودخانه های منتهی به دریاها نیز در معرض تهدید کم آبی و خشکی قرار دارند و در حال نابودی هستند، در این میان برخی حیوانات که حیاتشان به طور مستقیم به رودها وابسته است نیز در معرض تهدید و نابودی قرار می گیرند که یکی از مهمترین آنها ماهیان خاویاری دریای خزر است که شهرتی جهانی دارد. 
ماهیان خاویاری برای تخم ریزی به بستر پاک و آرام رودها نیاز دارند اما چندی پیش «حسن صالحی» معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان شیلات ایران گفته بود بسترهای تخم‌ریزی طبیعی در رودخانه‌ های تمام کشورهای حاشیه دریای خزر از بین رفته است، وضعیت رودخانه‌ های ما به شکلی است که تخم‌ریزی طبیعی ماهیان خاویاری به هیچ وجه در آنها اتفاق نمی ‌افتد. سهم ماهیان استخوانی هم که برای تخم ریزی به رودخانه ها مهاجرت می کنند، کمتر از 5 درصد است. 
این زنگ خطری برای این ماهیان ارزشمند در خطر انقراض است، 79 درصد ماهیان دریای خزر برای حفظ بقا و تجدید نسل به رودخانه ها مهاجرت می کنند و فقط 21 درصد ماهیان برای تکثیر وابسته به محیط دریا هستند. 
برداشت بی رویه شن و ماسه، ساخت و سازها در مسیر و حریم رودخانه ها، احداث سدهای متعدد و فقدان کانال عبور ماهیان، ورود انواع آلاینده های شهری و خانگی، صنعتی و کشاورزی برخی از عوامل تخریب زیستگاه ها و در نتیجه کاهش منابع و ذخایر آبزیان است در حالی که برای حفظ ذخایر دریایی نیازمند رودخانه های زلال و پاک هستیم. 
برخی ماهیان مانند سفید و خاویاری در فصل تخم ریزی به سمت رودخانه ها مهاجرت می کنند اما در این میان وجود موانعی مانند سدهای متعدد مانع رسیدن آنها به مقصد می شود؛ در ایران متاسفانه تب سد سازی جان بسیاری از رودخانه ها را گرفته این در حالی است که در برخی کشورها مانند امریکا به مضرات سد پی برده اند و در صدد تخریب برخی از آنها برآمده اند که تخریب سد رودخانه Elwha در ایالت واشنگتن نمونه‌ ای از آن است. 
طبق آخرین گزارش‌ها حتی در رودخانه ولگا که بزرگترین رودخانه خزر است و بیش از 70 درصد از آب این دریا از آن تامین می ‌شود تخم‌ریزی طبیعی ماهیان خاویاری صورت نمی گیرد و بسترهای تخم‌ریزی از بین رفته است که «امیرمحمد علمی» رییس گروه آبریان آبهای داخلی دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست در این باره به خبرنگار علمی ایرنا گفت: تخم ریزی ماهیان سردآبی از مهر تا آذر ماه و ماهیان گرمابی از بهمن تا خرداد ماه انجام می شود البته معمولا با توجه به اقلیم منطقه این زمان تا حدودی متفاوت است. 

*** وجود موانع برای تخم ریز انقزاض ماهیان خاویاری را رقم می زند 
وی افزود: در چند سال اخیر به دلایل مختلف مانند برداشت شن و ماسه از رودخانه ها ، انواع آلودگی ، ساخت پل ، انحراف رودخانه ، برداشت آب و احداث سدها باعث شد تا مسیر مهاجرت ماهیان به رودخانه ها برای تخم ریزی ناهموار شود و برای رسیدن به بالادست رودخانه ها با مشکلاتی مواجه شوند و عملا از تکثیر جدا افتادند. 
علمی اظهار داشت:در بسیاری از کشورها زمان احداث سد در مسیر مهاجرت ماهیان ، ' پلکان ماهی رو ' نصب می کنند تا مانعی برای عبور ماهیان وجود نداشته باشد، اما در کشور ما فقط بر روی یک یا دو سد این پلکان را نصب کرده اند بنابراین عملا ارتباط پایین دست و بالا دست قطع شده است و چون بسیاری از ماهیان برای تکثیر نیاز دارند مسیر رودخانه را به سمت بالا دست مهاجرت کنند، این موانع مانع رسیدن آنها به بالادست می شود. 
وی به وضعیت ماهیان خاویاری و سفید دریای خزر اشاره کرد و گفت: ماهیان خاویاری و سفید برای تخم ریزی باید حتما وارد رودخانه شوند که وجود این موانع می تواند عامل انقراض این گونه ها باشد. 
رییس گروه آبریان آبهای داخلی دفتر حیات وحش سازمان محیط زیست افزود: تمام این مسائل را به دستگاه های مرتبط منتقل کرده ایم اما چون اصلاح برخی از آنها هزینه بر است دستگاه ها زیر بار نمی روند و اقدامی نمی کنند. 
علمی گفت: برخی نهادها مانند شیلات برای جبران این مافات اقدام به تکثیر و رها سازی بچه ماهی می کند اما این کار نمی تواند خسارت وارد شده بر محیط طبیعی و آبزیان را جبران کند. 

*** شانس کم رسیدن ماهیان به رودخانه ها 
همچنین امید صدیقی کارشناس دفتر حیات وحش و آبزیان سازمان حفاظت محیط زیست به خبرنگار علمی ایرنا گفت: در بحث تجدید نسل، تخم ریزی و تولید مثل ماهیان مشکلات زیادی وجود دارد که برای رفع آنها نیز کارهای چندانی صورت نگرفته است. 
وی افزود: بررسی ها نشان می دهد بیش از 90 درصد مولدان ماهیان خاویاری که ارزش بسیار زیادی هم دارند؛ برای تخم ریزی موفق نمی شوند وارد رودخانه شوند و یا به بالا دست برسند. 
کارشناس دفتر حیات وحش به موانع مختلف در مسیر مهاجرت ماهیان اشاره کرد و گفت: احداث سد، نصب صدها تور ماهیگیری توسط افراد محلی و صیادان غیر مجاز به صورت افقی در بستر رودخانه و انواع آلودگی ها مشکلاتی را برای مهاجرت ماهیان در فصل تخم ریزی ایجاد کرده اند که با وجود آنها می بینم ماهی هیچ شانسی برای رسیدن به بالادست رودخانه ندارد. این در حالی است که در فصول تخم ریزی ماهیان تمام این کارها ممنوع است. 
صدیقی ادامه داد: نظارت بر این امور در دریا و منطقه مصب رودخانه ها بر عهده سازمان شیلات و در رودخانه و بالادست آن بر عهده سازمان حفاظت محیط زیست است اما در هر دو مورد نظارت قوی صورت نمی گیرد. 

*** پیدا کردن مولد ماهیان خاویاری در خزر دشوار شده است 
وی درباره ماهیان خاویاری گفت: ماهیان خاویاری که در دنیا ارزشمند ترین گونه ماهی است در خزر تقریبا در حال منقرض شدن است، الان وضعیت این ماهی به گونه ای شده که شیلات در دریای خزر حتی دیگر نمی تواند ماهی مولد برای تکثیر پیدا کند. 
این کارشناس دفتر حیات وحش و آبزیان افزود: شیلات بارها از سازمان محیط زیست خواسته تا اجازه دهد در دهانه سفید رود که تحت حفاظت این سازمان است و صید ممنوع است چند ماهی مولد خاویاری صید کند زیرا در دریای خزر قادر به پیدا کردن ماهی مولد نیست. 
وی در پاسخ به اینکه چرا وضع به اینجا کشیده گفت: مهمترین دلایل یکی تخریب زیستگاه هم در دریا و هم در محل رودخانه است که برای تکثیر و تخم ریزی و تجدید نسل مورد استفاده ماهیان قرار می گیرد، دیگری انواع آلودگی هایی است که وارد رودخانه ها و خزر می شود ؛ صید بی رویه و غیر مجاز، قاچاق و ورود گونه های غیر بومی از دیگر دلایل بروز این وضعیت است. 
این کارشناس دفتر حیات وحش ادامه داد: از سوی دیگر فعالیت رستوران های حاشیه رودخانه ها مانند هراز نیز نفس این آبراهه ها را گرفته و تمام پساب ها بدون تصفیه وارد آنها می شود. 
صدیقی افزود: همچنین پساب کارگاه های پرورش ماهی نیز وارد رودخانه ها می شود ضمن اینکه ماهی قزل آلا نیز از کارگاه ها فرار و وارد رودخانه می شود، قزل آلا یک گونه غیر بومی است که رقیب گونه های بومی می شود، این مساله نیز عرصه را بر ماهیان بومی تنگ تر می کند. 

*** اجرای طرح پایش و احیای رودخانه ها 
وی تاکید کرد: مسائل و مشکلات بسیار در هم پیچیده است، دفتر حیات وحش و آبزیان سازمان محیط زیست سال 96 پیشنهادی را با عنوان ' طرح پایش و احیای رودخانه ها ' در کل کشور ارائه داد که مورد موافقت رییس وقت سازمان قرار گرفت اما به علت نبود اعتبار تاکنون اجرایی نشده است. البته رییس سازمان نیز با اجرای آن موافق است و گفته شده سال آینده اجرایی می شود. 
کارشناس دفتر حیات وحش درباره این طرح گفت: اجرای آنرا در دو فاز تعریف کردیم، فاز اول برای حوضه آبریز دریای خزر که بسیار بزرگ است و فاز دوم در حوضه آبریز دجله که شامل خوزستان، کرمانشاه و ایلام می شود، در نظر گرفته شده است. 
صدیقی افزود: در حال حاضر اطلاعاتی از رودخانه های کشور در اختیار نداریم بنابراین بر اساس این طرح پیشنهاد دادیم تا رودخانه های کشور از لحاظ آلودگی، تراکم جمعیت ماهیان، وضعیت کفزیان که شاخص سلامت هستند، حجم صیادی غیر مجاز، سهم کارگاه های پرورش ماهی در آلودگی، سهم کارگاه های شن و ماسه و سایر آلاینده ها پایش شوند تا بعد از جمع بندی این اطلاعات نسبت به حذف آنها اقدام شود. 
این کارشناس دفتر حیات وحش و آبزیان سازمان محیط زیست تاکید کرد: این یک طرح پایش و حفاظت است و بر اساس آن کارهای احیا انجام می شود. 

*** باید نظارت در دریا و رودخانه ها بیشتر شود 
وی با تاکید بر اینکه باید نظارت در دریا و رودخانه ها بیشتر شود گفت: الان گفته می شود که صید ماهی خاویاری ممنوع است اما عملا این کار انجام می شود هم مجاز و هم غیر مجاز، مجاز به این صورت که مثلا تور پره می کشند برای صید سفید ماهیان و کپور ماهیان که در آنها تعدادی هم ماهی خاویاری گرفتار می شود و صیادان به جای رها سازی در دریا آنها را به کارگاه های تکثیر تحویل می دهند و چون روش میکروسزارین هم اجرا نمی شود بنابراین ماهی کشته می شود. 
صدیقی درباه علت اجرا نشدن میکروسزارین افزود: این روش سالها است که در روسیه، آلمان و برخی کشورهای اروپایی اجرا می شود، سازمان شیلات انستیتو ماهیان خاویاری را ایجاد کرد و تلاش زیادی کرد تا این روش را اجرا کند اما موفق نشد. 
وی ادامه داد: در روش میکروسزارین علم و تجربه با هم است، در واقع مهارت خاصی می خواهد از این رو باید متخصص می آورند و روی آن کار می کردند، آموزش می دادند تا در نهایت این تخصص را منتقل می کردند. 

*** رهاسازی بچه ماهی در دریا تعادل زیستی را به هم می ریزد 
این کارشناس دفتر حیات وحش و آبزیان همچنین معتقد است یکی از کارهایی که سالها است سازمان شیلات انجام می دهد تکثیر و رها سازی بچه ماهی در دریا است اما این کار به تعادل زیستی دریای خزر ضربه وارد می کند چون فشار را بر روی ماهی سفید گذاشته است، مثلا سالانه 300 تا 400 میلیون ماهی سفید تکثیر و وارد دریا می کند اما در مقابل فقط حدود دو میلیون بچه ماهی خاویاری رها سازی می کند که اختلاف خیلی زیاد دارند. 
وی ادامه داد: این کار را سالها است که انجام می دهد، در واقع اکوسیستم دریای خزر را به سمت تک گونه ای برده است تعادل گونه ای تنوع زیستی را در خزر به هم می زند یعنی به تعداد بسیار زیادی ماهی سفید تکثیر و رها سازی می کند و این بر روی گونه های دیگر فشار می آورد چون با تغذیه و اشغال فضای بیشتر عرصه را برای گونه های دیگر تنگ می کنند. 
صدیقی گفت: الان وضعیت ماهی سفید در دریای خزر خوب شد اما در مقابل وضعیت ماهی خاویاری و آزاد اصلا مناسب نیست. بر این اساس سازمان محیط زیست و شیلات باید در کنار هم و به روش های علمی و به روز مشکلات پیش روی تکثیر و تخم ریزی ماهیان را بردارند تا شاهد احیای گونه های ارزشمندی مانند خاویار ماهیان باشیم. 

*** ماهی سفید به ماهی خاویاری آسیب وارد نمی کند
مریم فلاحی رییس موسسه تحقیقات بین المللی تاسماهیان دریای خزر نیز به خبرنگار علمی ایرنا گفت که روش میکروسزارین علاوه بر این موسسه در مراکز تکثیر شیلات واقع در مازندران و گلستان نیز اجرا می شود.
وی درباره حجم زیاد رها سازی ماهی سفید نسبت به خاویاری در دریای خزر و احتمال به هم خوردن اکوسیستم طبیعی خزر افزود: تراکم ماهی سفید آنقدر زیاد نیست که چرخه طبیعی را مختل و یا به ماهی خاویاری آسیب وارد کند البته امیدواریم بتوانیم ماهی خاویاری را نیز تا حد زیادی تکثیر کنیم اما مشکل نبود ماهی مولد است چون نسل این گونه ارزشمند در حال انقراض است و جمعیت آن بسیار کاهش یافته است.

*** اجرای طرح تکثیر طبیعی ماهی سفید 
همچنین حسن نصرالله زاده رییس پژوهشکده اکولوژی دریای خزر به خبرنگار علمی ایرنا گفت: تولید و نگهداری بچه ماهی خاویاری کار بسیار دشواری است و سازمان شیلات به سمت افزایش آن حرکت کرده است.
وی درباره به هم خوردن اکوسیستم دریای خزر با رها سازی حجم زیادی ماهی سفید افزود: اکنون در دریای خزر دو گونه ماهی سفید و کفال باقی مانده است و شیلات نیز بچه ماهی سفید و تا حدی کپور رها سازی می کند.
وی تاکید کرد: البته قطعا تکثیر به روش طبیعی بسیار بهتر از روش تکثیر مصنوعی است، بر این اساس سال گذشته طرح تکثیر ماهی سفید به روش طبیعی در رودخانه ای در نوشهر اجرا شد که بسیار هم موفقیت آمیز بود و قرار است ادامه یابد زیرا ماندگای بچه ماهیانی که به روش طبیعی تولید می شوند بسیار بیشتر از بچه ماهیان به روش مصنوعی است.
نصرالله زاده گفت: با توجه به شرایط نامطلوب و وجود موانع در رودخانه های کشور مهاجرت و تخم ریزی برای ماهیان از جمله سفید و خاویاری با مشکل مواجه شده که در این طرح پژوهشکده اکولوژی دریای خزر با همکاری شیلات استان مازندران و اهالی بومی اقدام به رفع موانع در مسیر مهاجرت ماهیان در رودخانه ها کردند که بسیار هم موفقیت آمیز بود.
فیل ماهی ، ازون برون ، قره برون و شیپ از مهمترین گونه های ماهیان خاویاری دریای خزر هستند.