نوآوران آنلاین- «سرعت، صحت و دقت» ؛ سه اصل مهمی هستند که همواره به عنوان الفبای خبرنویسی بر آن‌ها تأکید شده است، اما متأسفانه گاهی صحت فدای سرعت می‌شود و برخی رسانه‌ها به‌ویژه در شرایط بحران بدون توجه به اعتبار خبر آن را منتشر می‌کنند. در چنین شرایطی است که شایعه محلی برای ظهور و بروز می‌یابد و نیاز مردم به کسب اطلاعات در سایه نبود اطلاعات کافی، مراجعه به شبکه‌های اجتماعی را بیشتر می‌کند.
به تجربه حاصل شده است که در کشور ما مدیریت خبر در شرایط بحران به مراتب دشوارتر از مدیریت بحران ایجاد شده است و علت این امر را می‌توان در نبود مرجعی موثق برای دریافت اخبار در زمان وقوع حوادث دانست. پرواضح است که در غیاب منبعی قابل اطمینان برای انعکاس اخبار صحیح در شرایط بحران هر یک از نهادها پیشتاز انتشار اخبار آن هم با عنوان «فوری» شدهاند. این در حالی است که دقایقی و یا ساعاتی بعد شاهد تکذیب همان خبر از سوی سایر نهادها هستیم. حال این سؤال مطرح است که چرا در کشور ما وحدت رویه در اطلاع‌رسانی وجود ندارد و شاهد اخبار ضدونقیض بسیاری آن هم از سوی مسؤولان هستیم؛ این سؤالی است که سال‌ها بی‌پاسخ مانده و همچنان نیز اراده‌ای برای رفع این مشکل و ایجاد مرجعی واحد و قابل اطمینان برای اطلاع‌رسانی در شرایط بحران وجود ندارد.
از زمان سقوط هواپیمای تهران ـ یاسوج متعلق به شرکت هواپیمایی «آسمان» در حالی برخی منابع خبری خبر فوت تمامی سرنشینان این پرواز را قاطعانه اعلام کردند که تا آن زمان این شرکت هواپیمایی اسامی قربانیان را تایید نکرده بود.
بر کسی پوشیده نیست که در چنین شرایطی و تا پیش از یافتن لاشه هواپیما اعلام چنین خبری علاوه بر این‌که فشار روانی بسیاری بر خانواده‌های سرنشینان وارد می‌کند جامعه را نیز در شوک فرو می‌برد.
از این رو به جرأت می‌توان گفت خلأ اتاقی برای مدیریت اخبار در شرایط بحران به شدت در کشور احساس می‌شود، اما متأسفانه این امر همواره مغفول واقع شده و به همین دلیل است که فضای مجازی در شرایط بحران گوی سبقت را از رسانه‌های رسمی ربوده و مرجع کسب اطلاعات مردم و شکل‌دهی به افکار عمومی می‌شود.
در همین خصوص و با توجه به ضرورت موضوع به گفت‌وگو با پرفسور فرهنگی، پدر علم مدیریت رسانه در ایران، دکتر علی گرانمایه‌پور، عضو هیأت علمی دانشگاه و همچنین دکتر غلامرضا آذری، عضو هیأت علمی دانشگاه پرداختیم که تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.
ضرورت ایجاد اتاقی برای پوشش اخبار در شرایط بحران
ابتدا به گفت‌وگو با پرفسور علی‌اکبر فرهنگی، پدر علم مدیریت رسانه در ایران پرداختیم. او معتقد است که تأسیس و پایه‌گذاری خبرگزاری رسمی توسط دولت همچون خبرگزاری «ایرنا» به منزله این است که این خبرگزاری مرجعی رسمی برای انتشار اخبار است و باید اخبار آن مورد استناد قرار گیرد.
پرفسور فرهنگی همچنین به شیوه اطلاع‌رسانی در کشورهای اروپایی اشاره کرد و افزود: در مغرب زمین خبرگزاری آسوشیتدپرس و یا رویترز منابع رسمی برای انتقال اخبار مستند هستند، اما متأسفانه در ایران به‌ویژه در سال‌های اخیر با افزایش تعداد خبرگزاری‌ها مواجه هستیم که در نتیجه مراجعه اشخاص مختلف برای دریافت مجوز و موافقت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که این مجوزها را صادر می‌کند.
وی انتشار اخبار غیرواقعی و کذب در شرایط بحران را ناشی از افزایش رسانه‌ها دانست و گفت: رسانه‌هایی که موفق به اخذ مجوز برای انتشار اخبار شدهاند، برای عقب نماندن از رقابت خبری اقدام به تولید اخبار می‌کنند و در‌نهایت اتفاقی که می‌افتد این است که به سرعت وارد موضوع می‌شوند و با ارائه مطالبی که صحت آن‌ها مورد تردید است و توسط مراجع رسمی در کشور تأیید نشده‌اند به مصرف‌کنندگان که همان مردم هستند، موجب بروز سردرگمی و منبع نشر شایعات می‌شوند و به این ترتیب بعد از مدتی مردم نمی‌توانند تشخیص دهند که کدام خبر درست و کدام نادرست است.
پدر علم مدیریت رسانه در ایران همچنین در پاسخ به سؤالی مبنی بر ضرورت ایجاد اتاق خبری برای پوشش اخبار در شرایط بحرانی کشور تصریح کرد: به اعتقاد من وجود چنین نهادی برای پوشش اخبار در شرایط بحران ضروری است، اما با ماهیت ابزارهای ارتباطی که اکنون در اختیار داریم تحقق این مهم دشوار خواهد بود؛ مگر این‌که اراده‌ای قوی در این خصوص وجود داشته باشد و در میان تمامی سازمان‌های رسانه‌ای وحدتی ایجاد شود.
پرفسور فرهنگی با تأکید بر این‌که جای خالی اتاق پوشش اخبار در شرایط بحران احساس می‌شود، عنوان کرد: با وجود وسائل اطلاع‌رسانی که اکنون در کشور وجود دارند و به انعکاس اخبار می‌پردازند، اگر منطق درستی در پس انتشار هر خبر به‌ویژه در شرایط بحران وجود نداشته باشد، قطعاً شاهد مشکلاتی خواهیم بود؛ از این رو ضروری است که چنین مرجع واحدی برای اطلاع‌رسانی در شرایط بحران در کشور ایجاد شود.
دنبال مصادره موفقیت در بحران نباشیم
در ادامه به استماع نقطه‌نظرات دکتر علی گرانمایه‌پور، عضو هیأت علمی دانشگاه پرداختیم. او با انتقاد از نبود مرجعی معتبر برای انتقال اخبار در شرایط بحران عنوان کرد: در سایر کشورها در زمان وقوع بحران، منبع مشترکی به عنوان نهاد پاسخگو انتخاب می‌شود، اما متأسفانه در کشور ما به‌ویژه در شرایط بحران همه سازمان‌ها به دنبال نمایش اقتدار و موفقیت خود هستند و اخباری را که صحت آن‌ها از سوی مرجع رسمی تایید نشده است، منتشر می‌کنند.
دکتر گرانمایه‌پور به عملکرد غیرحرفه‌ای صداوسیما درخصوص مدیریت اخبار در شرایط بحران اشاره کرد و گفت: صداوسیما در انعکاس اخبار این چنینی جانبدارانه عمل می‌کند؛ به عنوان نمونه روز گذشته با درج زیرنویس خبری دائماً این را القا می‌کرد که یافتن لاشه هواپیمای پرواز تهران ـ یاسوج فقط نتیجه زحمات یک نهاد بوده است این در حالی است که به اعتقاد من زمانی که بحرانی در کشور رخ می‌دهد، همه نهادها مسؤول هستند و تفاوتی میان آن‌ها وجود ندارد. از این رو می‌توان گفت تا زمانی که گرفتار تشتت افکار و آرا و خودنمایی در کار باشیم و وزارت راه در پی اقناع مردم در این خصوص که مقصر نیست و قصوری متوجه این وزارتخانه نیست، مشکلات رفع نمی‌شود.
عضو هیأت علمی دانشگاه با بیان این‌که برخوردهای نمایشی از سوی مسؤولان راه به جایی نمی‌برد، اظهار داشت: روز دوشنبه صداوسیما به انتشار فیلمی از وزیر راه و شهرسازی پرداخت که او از داخل کابین هواپیما در مناطق کوهستانی محل سقوط هواپیما به دنبال یافتن لاشه هواپیماست؛ در‌حالی‌که این اقدام وظیفه متصدی وزارت راه و شهرسازی نیست و تعریف دیگری جز نمایش تبلیغاتی نمی‌توان بر آن نهاد.
وی با طرح این سؤال که چرا برخی به جای تسکین بازماندگان قربانیان با برخوردهای نمایشی فشار روانی وارد بر خانواده مسافران و همچنین جامعه را بیشتر می‌کنند، عنوان کرد: با اجرای برخوردهای نمایشی نه تنها مشکلی حل نمی‌شود، بلکه در لابه‌لای این تشتت آرا و افکار، زمینه رشد و ظهور شایعه فراهم می‌شود.
دکتر گرانمایه‌پور با اشاره به اخبار ضدونقیض منتشر شده در شرایط بحرانی روزهای اخیر ابراز تأسف کرد که در ایران هر نهادی به طور جداگانه اقدام به انتشار آمار و اطلاعاتی می‌کند و آنچه که یک مسؤول می‌گوید، مسؤول دیگر تکذیب می‌کند و اخبار منتشر شده ضدونقیض است. نکته مهم دیگری نیز در این خصوص وجود دارد و این‌که به سرعت فضا امنیتی می‌شود. نگاه‌‌ها در کشور ما به خبر و گزارش، امنیتی است و درگیر سانسور می‌شویم و همین امر موجب می‌شود که اگر بعد از بررسی سقوط هواپیما مدیری گزارش واقعی درباره حادثه و عوامل انسانی و طبیعی حادثه ارائه دهد، مردم دیگر باور نمی‌کنند؛ چراکه اعتمادشان را از دست داده‌اند.
وی با بیان این‌که در هنگام بروز حوادث از ابتدا شاهد ضدونقیض‌گویی مسؤولان در کشور هستیم، گفت: در هیچ پروتکلی در دنیا مرسوم نیست تا زمانی که لاشه هواپیما یافت نشده است، اعلام کنند که سرنشینان کشته شدهاند، اما متأسفانه در ایران کسی این پروتکل‌ها را رعایت نمی‌کند و یا این‌که مسؤولان مدیریت بحران و سازمان صداوسیما به قدری تحت فشار شبکه‌های اجتماعی هستند که برای راحت کردن خیال مردم عنوان می‌کنند که سرنشینان هواپیما فوت شدهاند.
عضو هیأت علمی دانشگاه با تأکید بر این‌که در مدیریت بحران فارغ از اسم و این‌که چه نهادی دست‌اندرکار است باید به ایفای خدمت بپردازیم، تصریح کرد: تا زمانی که دنبال مصادره موفقیت در بحران باشیم، شکست می‌خوریم. در شرایط کنونی در زلزله کرمانشاه افرادی که بحران را مدیریت کردند، باید بپرسیم که بعد از بحران چه کردند؟ کسانی که اعلام کردند طی چند روز همه مشکلات این استان رفع می‌شود، چه کرده‌اند؟ اکنون سری به کرمانشاه بزنند تا شاهد مدیریت بحران بعد از وقوع زلزله باشند.
دکتر گرانمایه‌پور با ابراز تأسف از این‌که در حوادث مربوط به بحران شاهد از هم گسیختگی و پراکندگی و رقابت خبری و برخوردهای نمایشی هستیم و صداوسیما نیز اکثرا به نفع نهاد یا سازمانی جانبدارانه عمل می‌کند، تأکید کرد: باید در عمل بحران را مدیریت کرد. همه باید تلاش کنند و تا زمانی که دنبال مصادره موفقیت در شرایط بحران باشند همین روند ادامه خواهد داشت.
انحراف، دروغ و شایعه؛ پیامدهای نبود اتاق فکر برای مدیریت اخبار بحران
در پایان به گفت‌وگو با دکتر غلامرضا آذری، عضو هيأت علمي دانشگاه پرداختیم. او ضمن انتقاد از مدیریت اخبار در شرایط بحران اظهار داشت: مدیریت خبر در شرایط بحران مستلزم وجود پنچ ویژگی است که کمک شایانی به وضعیت پراکندگی و آشفتگی موجود می‌کند و موجب می‌شود برنامه‌ریزی بهتری از سوی خبرگزاری‌ها و به‌ویژه آژانس‌های خبری در سطح کشور صورت گیرد.
دکتر آذری، وجود انجمن و یا کارگروه و اتاق فکر در شرایط بحران را نیاز ضروری کشور دانست و افزود: این انجمن‌ها باید به برگزاری جلسات دائمی به صورت ماهیانه و یا هفتگی با حضور روان‌شناسان، ارتباط شناسان، متخصصان رسانه و کلیه کسانی که در چارچوب دنیای خبر و علوم انسانی و اجتماعی می‌گنجند، بپردازند و با انتقال تجربیات کاری و فکری‌شان به صورت آموزش و چه در قالب پژوهش بتوانند این فقدان را رفع کنند. با توجه به این‌که در شرایط بحران برخی از خبرگزاری‌ها ممکن است اخبار متناقض دهند و حتی نتوانند با شایعه‌های پیرامون بحران یا حادثه به طور مناسب برخورد کنند، عاملی می‌شود که دانش و فهم مخاطب از موضوع دوگانه و یا چندگانه شود و گاهی اوقات به نوعی ناآگاهی و عدم تجزیه و تحلیل دقیق و ارزشیابی درست و معین از بحث خبر منجر می‌شود.
عضو هيأت علمي دانشگاه معتقد است که لازمه اولیه و به بیان دیگر ویژگی نخست پوشش خبر در شرایط بحران این است که بر محیط‌های خبری متمرکز شویم؛ چراکه این محیط‌ها می‌توانند روزنامه‌ها، سازمان‌ها و یا خبرگزاری‌ها باشند که هر کدام به نوعی نقش مؤثری در تدوین خبر به شکل امروزی و جهانی داشته باشند.
دکتر آذری ویژگی دوم مدیریت خبر در شرایط بحران را وجود مرجعی رسمی برای انتشار خبر دانست و افزود: کارشناسان حوزه خبر باید به صورت لحظه‌ای کارآیی لازم برای دریافت اخبار صحیح را داشته باشند؛ به این معنا که فقط به ارائه گزارش‌های خبری که از قبل منتشر شدهاند و همچنین به مرور آن‌ها نپردازند، بلکه درواقع بیشتر به سمت این حرکت کنند که اگر خبری اتفاق افتاده و یا در حال اتفاق افتادن است، از دقت و صحت و روشنی و وضوح آن دیگران را مطلع کنند.
وی با ابراز تأسف از نبود مرجعی واحد برای انتشار اخبار عنوان کرد: به شدت ضرورت نهادی به‌عنوان مرجع خبری بین‌المللی و جهانی با رصد بسیار دقیق و هوشمندانه و تیزبینانه احساس می‌شود؛ در غیر این صورت باید شاهد انحراف، تحریف، دروغ و شایعه به هر صورتی باشیم و به این ترتیب خبر از حیز انتفاع می‌افتد.
دکتر آذری افزود: در درس‌های خبرنویسی بر انسجام و یکپارچگی به‌عنوان ویژگی یک خبر خوب تاکید می‌کنیم، اما در شرایط کنونی در ایران نیازمند مرجعی برای همکاری و تبادل‌نظر و پیوند میان خبرنگاران با یک‌دیگر هستیم.
وی با بیان این‌که اکنون در ایران با رقابت خبری مواجه‌ایم تا انسجام و یکپارچگی، مطرح کرد: به اعتقاد من بعد از انسجام و یکپارچگی نیازمند ایجاد فضایی برای بحث و انکشاف اخبار در شرایط بحران هستیم؛ چراکه ممکن است نهادهای خبری معارض برداشت‌های خاص خود را داشته باشند و برای حفظ تریبون‌شان ایرادهایی را از خبرگزاری‌ها بگیرند که این به صلاح نهادهای خبری ما نیست. از این رو ضروری است که در کنار ستاد مدیریت بحران نهاد خبری نیز برای اطلاع‌رسانی درست و شفاف وجود داشته باشد، نه این‌که اخبار تنها توسط چندین خبرنگار گزارش شود.
عضو هيأت علمي دانشگاه ویژگی چهارم مدیریت خبر در ایران را برنامه‌ریزی عنوان کرد و گفت: در زمان بحران اگر برنامه‌ریزی در پوشش اخبار نداشته باشیم، دچار مشکل می‌شویم. به عنوان مثال درخصوص هواپیمای تهران ـ یاسوج که سقوط کرده است، برخی مسؤولان اخباری را منتشر می‌کنند که بعد از مدتی تکذیب می‌شود. در چنین شرایطی این سؤال مطرح می‌شود که چه باید کرد؟ به نظر من مدرسان حوزه رسانه و خبر باید ستاد بحران خبری برای اخبار مبهم این چنینی ایجاد و خبرنگاران نقش مهمی را ایفا و با مرور و بازبینی دقیق جریان، صحت و سقم را تشخیص دهند و اخبار را رصد و اطلاع‌رسانی کنند. اگر این اتفاق بیافتد، بسیاری از خبرگزاری‌ها و نهادهای خبری نیز که اخبار کذب به دست‌شان می‌رسد و اساساً خودشان نیز نمی‌توانند منبع خبر را بیابند، کار برای‌شان ساده‌تر خواهد شد.
دکتر آذری همچنین یکی از مهم‌ترین راهکارها در شرایط بحرانی را پرسش و پاسخ با مسؤولان این حوزه دانست و بیان کرد: شبکه خبر باید ساعاتی را به برنامه‌هایی درخصوص وقوع حوادث اختصاص دهد و امکان گفت‌وگو و تبادل‌نظر درخصوص مسائل را ایجاد کند.
وی آخرین ویژگی مدیریت خبر در شرایط بحرانی را علاقه و انگیزه خبرنگار دانست و گفت: اگر خبرنگاری مدیریت خبر در شرایط بحران را به عهده دارد باید گوش به زنگ باشد که چه خبری از کدام منبع با چه بردی قابل اطمینان‌تر از دیگر اخبار است؛ چراکه تا زمانی که با حس ترحم و عاطفه و دلسوزی خبرنگاری کنیم موفق نخواهیم بود، اما خبرنگاری که وظیفه و رسالتش اقناع مخاطب است خیلی مهندسی شده و حرفه‌‌ای به خبر نگاه می‌کند. این نکته قابل تأمل است که خبر بخش بسیار مهمی از اعتبارش را از خبرنگار می‌گیرد و خبری معتبر است که بتواند این اعتبار را در دل خبر تزریق کند.